«Аҳли Сунна вал-жамоа» истилоҳи
بسم الله الرحمن الرحيم
«Аҳли Сунна вал-жамоа» истилоҳи
13-қисм
Жабарийлар (жаҳмийлар) оқимининг пайдо бўлиши
Жабарийлар қадарийлар оқимига қарши ўлароқ пайдо бўлди. Бу таълимотнинг асосчиси Жаҳм ибн Сафвон бўлиб, унинг издошларини жаҳмийлар деб аталишига сабаб бўлди. Унинг таълимотига кўра, ҳамма нарса Аллоҳ Таолодан, инсон ўзича бир нарса қила олмайди, у бу дунёда худди денгизга отилган чўпга ўхшайди. Уни тўлқин қайси тарафга олиб кетса, кетаверади, дейдилар. Уларнинг фикрича, инсон ҳар бир ишни мажбур бўлган ҳолда қилади. Ундан ташқари улар Аллоҳнинг сифатларини бутунлай инкор қиладилар. Уларнинг айтишларича, Аллоҳ Таолонинг сифатларини исботлаш У зотни жисм дейиш демакдир. Сифат эса фақат жисмда бўлади. Аллоҳ Таолонинг илоҳий сифатларидан бўлмиш Эшитувчи ва Кўрувчи каби сифатлар билан сифатлаш У зотни махлуқотларга ўхшатиш демакдир, бу эса Аллоҳ Таолога нисбатан мумкин бўлмаган нарса, шунинг учун бу нарсани бошқача тарзда шарҳлаш лозим деб ҳисоблайдилар. Ундан ташқари улар Қуръонни махлуқ деб ҳисоблашади. Қисқача қилиб айтганда, уларнинг инсонда ирода йўқ, у нимаики қилар экан, аввалда битиб қўйилган тақдир асосида қилади, унинг ҳаёти тўла “мажбурий” ҳаётдан иборат деган тушунчалари бу оқимдагиларни ҳаракатсизлик, воз кечишлик, турғунлик каби ҳолатларга олиб келди. Бу ҳолатларини “тақдир олдиндан битиб қўйилган эди” деган нарса билан ўзларини оқладилар. Аллоҳ Таолонинг илоҳий сифатлари ҳақидаги тушунчалари эса уларнинг Аллоҳ Азза ва Жалланинг 99 гўзал исмини бутунлай инкор қилишларига сабаб бўлди. Жабарийлар Термизда фаоллашдилар, уларнинг асосчиси Жаҳм ибн Савфон Хуросонда Умавийлар Халифасига қарши бўлган исёнда қатнашади ва асирга тушиб 745 йилда қатл қилинади.
Мўътазилаларнинг пайдо бўлиши ва қадарий ва жабарийларнинг мўътазилалар ва бошқа оқимларга қўшилиб кетиши.
Охир-оқибат жабарийлар ва қадарийлар бошқа ақидавий оқимларга қўшилиб кетдилар. Мўътазила мактабининг баъзи мутафаккирлари банда ўз феълларини яратиши Аллоҳ Таоло тарафидан эмас, балки ўзи тарафидандир деган масалада кадарийлар билан бирлашдилар. Мўътазилалар нарсаларнинг Аллоҳ Таолонинг белгилаган тақдири ва ҳукмига кўра эканлигини рад этдилар. Мўътазилаларнинг бошқа мутафаккирлари Аллоҳ Таолонинг сифатларини рад этиш ва Қуръонни махлуқ дейишликлари билан жаҳмийлар билан бирлашдилар. Шунга қарамай мўътазилалар уларни қадарийлар ва жабарийлар деб аталишига рози бўлмадилар.
Бу ҳодисаларнинг аксари Ҳасан ал-Басрий (Аллоҳ у кишини раҳматига олсин) даврида юз берди. Восил ибн Ато ва Амр ибн Убайд Ҳасан Басрийнинг таълим халқаларида иштирок этардилар. Бироқ, бу икки талаба гуноҳи кабирани содир этган бандага нисбатан берган ҳукмлари билан бу масалада баҳсни қўзғаганликлари учун халқани тарк этдилар. Бу икки талабанинг фикрига кўра, гуноҳи кабирани содир этган банда иймонли ҳам, иймонсиз ҳам бўлмайди, балки бу иккала ҳолатнинг ўртасида бўлади. Шу сабабга кўра, Восил ибн Атонинг издошларини мўътазилалар (“ажралиб чиққанлар” деган маънони англатади) деб аташди. Аммо “Фажр ул-Ислом” китобининг муаллифи, профессор Аҳмад Амин фикрича, уларнинг “ажралиб чиққанлар” деб ном олишларига Ҳасан ал-Басрийдан ажралиб чиққани учун эмас, балки ўша пайтдаги мавжуд бўлган фикрларга қарши чиққанлиги учун деб ҳисоблайди. Чунки, бир тарафдан гуноҳи кабира содир этган банда хусусидаги масалада муржиаларга қарши чиқдилар. Муржиалар гуноҳ кабира қилганларни ҳам иймонлилар деб ҳисоблайдилар. Иккинчи тарафдан гуноҳи кабира содир этган бандани кофир деб атаб, унинг қонини ва молини ҳалол қилган жабарийлар фикрига қарши чиқдилар. Ўша даврнинг таниқли уламоси бўлган Ҳасан Басрий гуноҳи кабира содир этган бандани мунофиқ бўлади деб айтганида Восил ибн Ато бу фикрга қўшилмади, бундай банда иймонли билан иймонсиз ўртасидаги ҳолатда бўлади деб айтади.
Ислом тарихшуноси Абдул Қодир Бағдодий ўзининг “Ал-фарқ байна-л-фироқ” (“Гуруҳлар ўртасидаги тафовут”) шундай деб ёзади: “Ҳасан ал-Басрий Восил ибн Атони дарсдан ҳайдаб чиқарганда у бу ердан йироқлашиб ал-Бусра масжидидаги бир устунга келиб ўтирди. Кейин эса унинг ўртоғи Амр ибн Убайд келиб ёнига ўтирди. Шунда одамлар бу иккиси бир фикрга эга бўлган жамоадан (Умматдан) йироқлашдилар дедилар. Шундан сўнг уларнинг издошларини мўътазилалар, арабчадан “четга ажралиб чиққанлар ёки йироқлашганлар” деб атай бошладилар.
Мўътазилаларнинг энг муҳим тамойиллари қуйидагилардан иборат, улар ўз мазҳабларини беш асосга бино қилишган:
- Икки манзил ўртасидаги манзил. Ал манзилу байнал манзилатайн. Гуноҳи кабира қилган икки манзил орасидаги манзилда бўлади: мўмин ҳам эмас, кофир ҳам эмас. Лекин шу билан бирга дўзахда абадий қолади. Улар гуноҳи кабира қилган дўзахда абадий қолади деган қавлда хаворижлар билан мувофиқ келишди. Лекин хаворижлар у исломдан чиқди деб очиқ айтишади. Улар эса у исломдан чиқди дея очиқ айтишадию, лекин уни кофир дейишга журъат қилишолмайди. Балки айтишдики: улар икки манзил орасидаги манзилда. Ушбу манзилатни исбот қилишлик билан Аллоҳ Азза ва Жалланинг сўзига мухолиф бўлишди.
- Қазо ва қадар ҳақида ўзига хос тасаввурлари: Аллоҳ Таоло инсонларнинг амалларини ҳам яратмайди ва уларни бажаришликка мажбур ҳам қилмайди, улар амал қилаётганларида тўла ихтиёрга эгалар, шунинг ортидан мукофот ёки жазо оладилар.
- Адолат (адл) – Мўътазилалар бу асосларида Аллоҳга адолат сифатини беришиб, Аллоҳ Таоло ёмонликни яратмайди. Чунки ёмонликни бандаларига қисмат килиб, сўнг уларнинг қилмишлари учун уларни азоблаш зулм бўлиб колади. Аллоҳ Таоло адолатли Зот, У зулм қилмайди.
- Улар тавҳид ҳакида сўз юритиб, Аллоҳ Таолодаги илм, қудрат, ҳаёт, эшитиш, кўриш сифатларининг Зотидан бошқа эканлигини инкор қилишади. Аксинча — дейди улар — Аллоҳ Ўз Зотида Олим, Қодир, Ҳай, Самиъ ва Басирдир, булар Зотга қўшимча бўлган сифатлар эмас. Зеро, қадим сифатлар бор деб айтиш қадимларнинг кўпайиб кетишига, яъни бир қанча илоҳлар бўлиб кетишига олиб келади. Улар сифатлар борлигини исботлаган ва Аллоҳ Таолонинг маҳлуклар сифатлари каби сифатлари борлиги тушуниладиган оятларни таъвил қилишди. Мўътазилалар ўз позицияларини қаттиқ ҳимоя қилишиб ўша даврдаги Муқотил ибн Сулаймон каби мужжасимийларга фаол қарши туришган.
- Уларнинг асосларидан бири чиройли ва ҳунук, яхши ва ёмон деб баҳо бериш ақлийдир, гарчи (буни) шаръий қилган бирон нарса келмаса ҳам. Зеро, чиройли ва ҳунуклик сифатлари нарсадаги зотий сифатдир (яьни нарсанинг моҳиятидадир). Мўътазилалар юнон фалсафаси билан таъсирланди (ундан фойдаланди), калом илмига улар асос солди, калом илмининг энг кўп масалаларини аслида улар ўртага ташлади. Улардан кейин келганлар эса уларга раддия берди ёки уларнинг фикрига қўшилди.
Аллоҳнинг итоаткор қули – Абу Молик.
