ХАЛИФАЛИК ДАВЛАТИ ЖИҲОЗИ
ХАЛИФАЛИК ДАВЛАТИ ЖИҲОЗИ
(Бошқарув ва идора)
بِسْمِ اللهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِيم
Халифа
(5)
Муваққат амир
Халифа ўзининг ажали етганини сезган пайтда, қисқа ва етарли фурсат оралиғида халифалик мансаби бўшаб қолишидан сал олдин муваққат (вақтинчалик) амирни тайин қилмоғи зарур бўлади. Бу муваққат амир янги халифани сайлаш тадбирлари кўрилаётган қисқа давр ичида мусулмонларнинг ишларини бошқариб туради ва халифа вафот этгандан сўнг унинг ишларига бевосита киришади. Унинг асосий иши эса, шу уч кун ичида янги халифа сайланишини тамомига етказишдан иборат.
Муваққат амир аҳкомларни табанний қилиши мумкин эмас. Чунки бу иш Уммат байъат қилган халифанинг салоҳиятига киради. Шунингдек, у халифаликка ўз номзодини қўйиши ёки номзодларни қўллаб-қувватлаши ҳам жоиз эмас. Чунки Умар р.а. муваққат амирликка халифаликка номзодларини илгари сурган кишилардан бошқа кишини тайин қилган. Муваққат амирнинг бошқаруви янги амирнинг сайланиши билан ниҳоясига етади. Чунки унинг қиладиган иши айни вазифасини вақтинча адо этишдан иборатдир.
Суҳайбнинг Умар р.а. тайин қилган муваққат амир бўлганига далил эса қуйидагидир:
Умар р.а.нинг олти номзодга қарата: «Сизлар ўзаро маслаҳатлашиб оладиган мана шу уч кун ичида сизларга намозни Суҳайб ўқиб берсин», деган сўзи. Кейин Суҳайбга: «Уч кун одамларга намоз ўқиб бер… Агар беш киши тўпланиб, бир кишининг халифа бўлишига рози бўлсалар-у, яна бир киши рози бўлмаса, унинг бошини қилич билан чопиб ташла…», дегани ва бу гап шуни англатадики, Суҳайб уларга амир қилиб тайинланган. Чунки у намозга амир қилиб тайинланди. Намозда амир бўлиш эса, одамларга амир бўлишни англатади. Чунки Умар Суҳайбга «бошини чопиб ташла» дея, жазо чорасини қўллаш салоҳиятини берди. Қатлни эса, фақат амир амалга оширади.
Ушбу амалиёт бир гуруҳ саҳобалар кўз ўнгида ҳеч қандай инкорсиз адо этилди. Бу нарса халифа янги халифани сайлаш тадбирларини бошқариб туриш учун муваққат амирни тайинлаши мумкин, деган ижмо бўлиб қолди. Шунга биноан, халифа тириклик чоғида – агар халифа вафот этса-ю, янги халифа сайлаш тадбирларини кўриш учун муваққат амирни тайин қилмаган бўлса, бирор шахс муваққат амир бўлиши керак, деган бир моддани табанний қилиши ҳам жоиз бўлади.
Биз бу ерда қуйидаги нарсани табанний қиламиз: Агар халифа ўлимга олиб борадиган касаллиги даврида муваққат амирни тайин қилмаган бўлса, муваққат амир халифанинг муовинларидан энг ёши улуғи бўлиши лозим. Аммо агар у (халифа бўлишга) ўз номзодини қўйган бўлса, ундан кейинги ёшроқ муовини ва ҳоказо… бўлаверади. Улардан кейин эса, юқоридаги тартибда танфиз вазирлари туради.
Бу иш халифа ишдан олинган ҳолатга ҳам тўғри келади. Унда муваққат амир – ўз номзодини қўймаган бўлса – муовинларнинг энг ёши улуғи бўлади. Агар ўз номзодини қўйган бўлса, ундан кейингиси, кейингиси то охиригача шундай бўлаверади. Кейин танфиз вазирларидан энг ёши улуғи ва ҳоказо бўлаверади. Агар уларнинг ҳаммаси ўз номзодларини қўймоқчи бўлсалар, у ҳолда муваққат амирликка танфиз вазирларидан ёши энг кичигини тайин қилиш лозим бўлади.
Бу иш шунингдек, халифанинг асирга тушиб қолган ҳолатига ҳам тўғри келади. Бу ерда – халифанинг асирликдан озод бўлишига умид қилинган ёки қилинмаган пайтда ҳам – муваққат амирнинг салоҳиятига тааллуқли айрим тафсилотлар бор. Айни салоҳиятларни эса, ўша пайтда чиқариладиган қонун тезда тартиблаштиради.
Муваққат амир – Расулуллоҳ ﷺ жиҳодга чиққан пайтда ёки видолашиш ҳажи ва шунга ўхшаш пайтда қилганларидек – халифа жиҳодга ёки сафарга чиққан пайтида ўзининг ўрнига ноиб қилиб қолдирадиган кишидан тамоман фарқ қилади. Чунки бундай ҳолатда халифага ноиблик қиладиган киши айни ноиблиги тақозо қилувчи ишларни бошқариш тўғрисида халифа унга белгилаб берадиган салоҳиятларгагина эга бўлади.
Ҳизб ут-Таҳрирнинг Ўзбекистондаги медиа офиси
13.01.2021й
