Халифалик Давлатида моллар
Халифалик Давлатида моллар
ЖАМОАТ МУЛКИ ВА УНИНГ ТУРЛАРИ
(5)
بِسْمِ اللهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِيم
Жамоат мулкидан бўлган баъзи нарсаларни қўриқ қилиб олиш
Халифага нефт, газ, бошқа конлардан иборат жамоат мулки бўлган нарсаларни, газ ва нефт қудуқларини, фосфат, тилла, мис конлари каби конларни қўриқ қилиш ва уларнинг киримларини мусулмонлар манфаати юзасидан ўта муҳим жиҳатларга сарфлаши шаръан жоиздир. Бу йўлни тутиш юқорида зикр қилинган жиҳатларга сарфланадиган харажатларни етарли, мўл-кўл қилиш учун фойдали йўлдир. Халифа қуйидагиларга суянган ҳолда қўриқ қилиши жоиздир.
1) Расулуллоҳ ﷺ ва у кишидан кейинги халифалар жамоат мулкига кирувчи маконларни қўриқ қилишган. Ибн Аббос, Саъб ибн Жусомодан ривоят қилиб дедилар: «Расулуллоҳ ﷺ «Қўриқ фақат Аллоҳ ва Расули учундир», дедилар. Бу ҳадиснинг маъноси қўриқ қилиш фақатгина Аллоҳ ва Расули, жиҳод, камбағал, мискин ва барча мусулмонларнинг манфаатлари учун давлатга хосдир. Бу қўриқ қилиш жоҳилиятда зўравон киши ўзи учун бирор маконни қўриқ қилиб олганидек бўлмаслиги керак. Нофиъ Ибн Умардан ривоят қилиб айтадиларки: «Расулуллоҳ ﷺ Нақийни (Мадинадаги маълум жой) мусулмонларнинг отлари учун қўриқ қилдилар». Шунингдек, Абу Бакр р.а. Робзани садақа туялари учун қўриқ қилиб, бу жойга қуллари Абу Саламани омил қилдилар. Шунингдек, Умар р.а. Робзанинг ён бағрларини қўриқ қилиб, Ҳаний деган қулларини у жойга қўриқчи қилдилар.
Бу қўриқ қилиш ўт-ўлан ва яйлов маконлари учун бўлган эди. Ўт-ўлан ва яйлов жамоат мулкидир. Расулуллоҳ ﷺ қўриқ қилган Нақийъ Мадина ташқарисида бўлган эди. Бу жойда сув тўпланиб қоларди ва қачон сув қуриса, бу жойдан ўт ўсиб чиқарди, яъни барча мусулмонларга мулк бўлган эди. Дарҳақиқат Абу Убайда: «Қўриқ қилиш фақатгина Аллоҳ ва Расули учундир» дейилган ҳадисни зикр қилганларидан кейин бунинг баёнида дедиларки: «Бизнинг раъйимизча, Аллоҳу аълам, ҳадисда қайтарилган қўриқ қилишдан мурод Аллоҳнинг Расули барчани шерик, деб эътибор қилган нарсаларни қўриқ қилишдир. У сув, яйлов, ўтдир».
Расулуллоҳ ﷺ ва Абу Бакр р.а. ва Умар р.а. ўзлари қўриқ қилган маконларни Аллоҳ йўлида отлар ва садақотларнинг пода ва туялари учун хосладилар ва бошқа от-туяларни бу жойда боқишни тақиқладилар. Омир ибн Абдуллоҳ р.а. Ибн Зубайр р.а. оталаридан бўлган ривоятида айтилдики: «Аъробий Умар ибн Хаттоб р.а.га келиб, эй, амирул мўминин, жоҳилиятда юртимиз учун урушдик ва ўз шаҳарларимизда Исломга кирдик, нима учун уни қўриққа айлантирасиз?» деди. Ровий айтадиларки, Умар р.а. мўйлабларини бураган ҳолда сукут қилдилар. Умар р.а.ни бирор иш қийнаб қўйса, мўйлабларини бураб уф тортардилар. Аъробий Умар р.а.нинг ҳолатини кўргач, сўзини қайтара бошлади. Сўнгра Умар р.а. «Мол Аллоҳнинг моли, бандалар Аллоҳнинг бандаларидир. Аллоҳга қасамки, агар Аллоҳ йўлида ишлатиладиган нарсалар бўлмаганида эди, (яъни от-туялар) ердан бирор бир қарични қўриқ қилмаган бўлардим». Асламдан ривоят қилинган ҳадисда айтдиларки: «Умар ибн Хаттоб р.а. Ҳанийни Робза қўриқхонасига омил қилган пайтларида шундай деганларини эшитдим: «Эй, Ҳаний, инсонлардан қўлингни тий ва мазлумни дуосидан қўрқ, чунки у ижобат қилингандир, озгина туя, қўй эгаларини киргизгин ва Усмон ибн Аффон р.а., Абдурраҳмон ибн Авф р.а. чорваларини менга қўйиб бер. Албатта, бу иккисининг чорваси ҳалок бўлса, хурмо ва экинлари бор. Агар бир мискиннинг чорваси ҳалок бўлса, мени олдимга эй, амирул мўминин, пичан менга енгилроқми ёки тилла-кумушни зарарими? деб қичқириб келади. Албатта бу ер уларнинг ерлари. Жоҳилиятда унинг учун урушдилар ва шу ерларда Исломга кирдилар. Улар бизни зулм қиляпти, деб ўйлашяпти. Аллоҳ йўлида ишлатиладиган подалар бўлмаганда эди шаҳарларидан ҳеч қачон бирор нарсани қўриққа айлантирмас эдим».
Бу ҳадис ва ривоятлар жамоат мулкидан жиҳод ва унга тааллуқли бўлган нарсаларни қанчалик кўп бўлмасин ва мусулмонларнинг бошқа манфаатлари учун муҳтож бўлинадиган жамоат мулкини давлатнинг уни қўриққа айлантириши жоиз эканлигига ёрқин далилдир.
2) Албатта, Аллоҳ субҳонаҳу ва Таоло мусулмонларнинг барчаларига – бойларига, камбағалларига моллари ва жонлари билан жиҳод қилишни фарз қилган:
لَكِنْ الرَّسُولُ وَالَّذِينَ آمَنُوا مَعَهُ جَاهَدُوا بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنفُسِهِمْ وَأُوْلَئِكَ لَهُمْ الْخَيْرَاتُ وَأُوْلَئِكَ هُمْ الْمُفْلِحُونَ
– “Лекин Пайғамбар ва у киши билан бирга иймон келтирган кишилар моллари ва жонлари билаи жиҳод қилдилар. Барча яхшиликлар ўшалар учундир ва нажот топгувчилар ҳам уларнинг ўзидир”. (Тавба:88)
إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَهَاجَرُوا وَجَاهَدُوا بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنفُسِهِمْ فِي سَبِيلِ اللَّه
– “Иймои келтириб, ҳижрат қилиб, моллари ва жонлари билан Аллоҳ йўлида жиҳод қилувчи кимсалар…” (Анфол:72)
إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ ثُمَّ لَمْ يَرْتَابُوا وَجَاهَدُوا بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنفُسِهِمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ أُوْلَئِكَ هُمْ الصَّادِقُون
– “Ҳақиқий мўминлар, Аллоҳга ва Расулига иймон келтириб сўнгра гумонга бормаган, моллари ва жонлари билаи Аллоҳ йўлида жиҳод қилган кимсалардир ва улар (ўз иймонларига) содиқдирлар”. (Ҳужурот:15)
وَقَاتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ
– “Аллоҳ йўлида жанг қилингиз!” (Бақара:190)
قَاتِلُوا الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَلَا بِالْيَوْمِ الْآخِرِ
– “Аллоҳга ва охират кунига иймон келтирмайдиган кимсаларга қарши жанг қилингиз!” (Тавба:29)
وَقَاتِلُوا الْمُشْرِكِينَ كَافَّةً كَمَا يُقَاتِلُونَكُمْ
– “Барча мушриклар сизларга қарши жанг қилгани каби, сизлар ҳам барча мушрикларга қарши жанг қилингиз!” (Тавба:36)
Бу оятлар мусулмонларга жон ва мол билан жиҳод қилиш вожиб бўлишининг ёрқин далилидир. Расулуллоҳ ﷺ ва у кишидан кейинги халифалар замонларидаги мусулмонлар жиҳодга моллари ва жонлари билан чиқардилар. Мусулмонлар жиҳодда зарур бўлган қурол, от, туя, озиқ-овқатларни давлат уларга тайёрлаб беришини кутмасдан, ўзлари тайёрлардилар. Чунки бу нарсаларни Аллоҳ уларга фарз қилган.
Мана шуларга биноан, жиҳод ва жиҳодга лозим бўлган нарсаларга сарфлашнинг вожиблиги, байтулмолда мол бўлмаганда мусулмонларга кўчади. Халифа бу жиҳатларга сарфлаш учун лозим бўлган молни мусулмонлардан олиши ёки мусулмонлардан олмасдан мусулмонларнинг мулки бўлган жамоат мулкини қўриққа айлантириб, унинг киримларидан олиши жоиздир.
3) Умар ибн Хаттоб Ироқ, Шом, Миср ерларини қиличлари билан фатҳ қилган кишиларга, улар бу ерларни тақсимлаб беришни талаб қилганларида, бу ишни рад этди. Шу билан бирга Умар р.а. улар бу юртларни фатҳ қилишганини ва бу ерлар улар учун ўлжа эканини, ўлжа ўлжа олувчиларга берилишини ва бешдан бир қисми жангчиларга тақсимланишини билардилар. Расулуллоҳ ﷺ Хайбар ерини Хайбар жангида ҳозир бўлган жангчиларга тақсимлаганларини ҳам билардилар. Мана шуларга қарамасдан, ўлжа оятлари мазмунига биноан ва ундан давлат манфаатларига, аскарларга, чегараларга, камбағалларга, мискинларга, етим, беваларга нафақа қилинадиган ва ундан мусулмонларнинг манфаатларини бажарган киши учун ҳам нафақа қилинадиган доимий манбани мавжуд бўлишини лозимлигини билиб, бу ерларни жангда ҳозир бўлган мусулмонларга тақсимлашни рад қилдилар. Чунки Умар р.а. уларга ва маслаҳат учун чақирилган ансорларга шундай деган эдилар: «Мусулмонлар ерларни кофирлари билан эгалланиб кетган ҳолда кўрсалар, ерлар ота-боболардан мерос бўлиб қолса, кейинги келган мусулмонлар нима қилади? Бу тўғри раъй эмас. Агар Ироқ ери ўз кофирлари ва Шом ерлари ўз кофирлари билан тақсимланса, нима билан чегаралар тўсилади? Бу шаҳарлардаги, шунингдек, Шом, Ироқ ерларидаги болалар, бевалар нима бўлади?». Ансорларга Умар р.а. шундай дедилар: «Ерларни ўз кофирлари билан ушлаб туриш ва уларга хирож қўйишни (яъни солиқ ундиришни) раъй қилдим. Бу моллар мусулмонлар, жангчилар, болалар ва булардан кенингилар учун ўлжа бўлади. Сизлар бу чегараларда доим турадиган кишилар лозимлигини ва Шом, Жазийра, Кўфа, Басра, Миср каби катта шаҳарларни аскарлар билан тўлдириш зарурлигини, буларга жуда кўп жамоат кераклигини биласизларми? Агар ерлар ва кофирлар тақсимланса, буларга ҳақларни қаердан берилади?».
Мана бу тортишув ва ҳужжатлар, албатта Умар р.а. жиҳодга ва давлатга харажат лозим бўлган жиҳатларга сарфлаш учун собит, доимий манбани мавжуд қилиш лозимлигини идрок қилганининг далилидир. Умар р.а. Ироқ, Шом, Мисрда фатҳ қилинган ерлар исталган манба эканлигини кўрди. Шунинг учун бу ерларни фатҳ қилганларга тақсимламади. Умар р.а. бу ерларни, ер эгалари тўлайдиган хирож эвазига бу хирожни барча мусулмонларни манфаатлари йўлида сарфлаш учун ўз эгаларида қолдирди.
Халифа байтулмолда мол бўлмаганда мусулмонларга вожиб бўладиган жиҳатларга сарфлаш учун жамоат мулкидан, барча мусулмонлар учун мулк бўлган нарсаларни қўриқ қилиши афзаллик жиҳатидан жоиз эканлигини кўрсатади.
Ҳизб ут-Таҳрирнинг Ўзбекистондаги матбуот бўлими
05.06.2022й
