Халифалик Давлатида моллар
Халифалик Давлатида моллар
Исломда пуллар
(1)
بسم الله الرحمن الرحيم
Луғатда «нақд» деб дирҳамларни тозалашга, дирҳамлардан сохтасини чиқариб олишга айтилади, яна дирҳамларни олиш ва бериш маъносида ҳам қўлланилади. Расулуллоҳ ﷺ Жобирдан туя сотиб олганлар. Жобирнинг бу ҳақда: «Нақадани саманаҳу» («Расулуллоҳ туянинг нақд пулини бердилар»), деган ҳадиси юқоридаги сўзларга далолат цилади.
Шунингдек, нақд деб пулнинг ўзи ҳам номланади. «Нуқуд» одамлар мато учун баҳо ёки кўрсатилган хизматлар учун бериладиган ҳақ устида келишиб олган нарсадир. Нуқуд металл ҳолида бўладими ёки бўлмайдими фарқи йўқ, матоларни ёки меҳнат ва хизматларнинг ҳаммасини у билан қиёсланади, баҳоланади.
Ҳали пул мавжуд бўлмаган вақтларда одамлар мато билан жисмоний меҳнатни айрибошлаш орқали олди-берди қилишган. Лекин жисмоний меҳнатни матоларга алмашиши тижорат муаммоларини келтириб чиқарган. Шунда жамоатлар ўз қийматига эга бўлган, мато ва меҳнат қиёсланадиган ва баҳоланадиган, айланиши осон бўлган пулларни ихтиро қилишди. Тилла ва кумушнинг қадим замонлардан бери башариятда қиймати баланд бўлганлиги учун улардан пул ясадилар. Улардан дирҳам ва динорларни зарбладилар. Тилла замон ўтиши сайин қадрини йўқотмаслиги билан ажралиб туради. Чунки тилла ва кумуш бошқа нарсаларга нисбатан ноёб маъдандир.
Румоний давлат ва унга тобе шаҳарлар тиллани ўз пули учун асос қилиб олган ва ундан ҳирақлий динорлар ясаб, муайян шакл ва вазн берган. Шунингдек, форс давлати ва унга тобе шаҳарлар ҳам кумушни ўз пули учун асос қилиб, ундан дирҳамлар қуйган ва унга муайян шакл ва вазн берган. Рум динорлари ҳар хил бўлмай, бир хил вазн ва шаклга эга эди. Аммо форс дирҳамлари турли хил шакл ва вазнларда бўлган.
Араблар, хусусан, Қурайш қўшни шаҳар ва мамлакатлар билан тижорат қилиб,
لِإِيلَافِ قُرَيْش" إِيلَافِهِمْ رِحْلَةَ الشِّتَاءِ وَالصَّيْف"
– “Қурайшга осон қилганлиги, уларнинг қишда ва ёздаги сафарини осон қилгани учун” (Қурайш:12)
Шомдан Рум тилла динорларини, Ироқдан Кисровий кумуш дирҳамларини, аҳён-аҳёнда Ямандан ҳимёрий дирҳамларини олиб келишар эди. Ҳижозга ҳирақлий (гераклий) тилла динорлари ва сосоний кумуш дирҳамлари келарди. Лекин улар бу динор ва дирҳамлар билан битталаб саналган ҳолда савдо қилишмас, балки бу динор ва дирҳамларни зарб қилинмаган тилла ва кумушдан иборат соф модда эътибори билан тарозида тортган ҳолда муомала қилар эдилар. Дирҳамлар турли хил навда, гарчи ўша пайтда вазн ўзгармас бўлса-да, ўлчовда ҳам турлича бўлгани ва динорлар кўп айланишдан сийқаланиб камайиб кетишини ҳисобга олиб, динор ва дирҳамлар зарб қилинган пул эканлигига аҳамият бермас эдилар. Улар алдов бўлмаслиги учун вазнга эътибор берар, ўзларининг хос ўлчовлари бор эди. У: ратл, увқия, нафий, навот, мисқол, дониқ, қийрот ва ҳабба. Урфда вазн асоси мисқолнинг оғирлиги бир ҳабба кам 22 қийрот, 10 дирҳамнинг вазни 7 мисқол эди.
Ислом келганда Расулуллоҳ ﷺ қурайшлар бу динор ва дирҳамларни ўлчайдиган вазнларининг оғирлик бирлиги қилиб белгилаганлари каби динор ва дирҳамларни пул бирлиги қилиб белгиладилар. Ибн Умардан Товус ривоят қилади: «Расулуллоҳ ﷺ «Вазн Макка аҳлининг вазни, микёл Мадина аҳлининг микёли», дедилар». Абдуллоҳ ибн Саълаба ибн Саирдан Балозарий ривоят қилди. Ҳирақл (геракл) динорлари ва форс дирҳамлари жоҳилиятда Макка аҳлига келар эди. Улар дирҳам ва динорларни соф тилла эътибори билан олди-сотди қилар эдилар, улардаги мисқол вазни озгина кам 22 қийрот эди. 10 дирҳамнинг вазни 7 мисқол, ратл 12 увқия, бир увқия 40 дирҳам, деб эътибор қилинган. Расулуллоҳ ﷺ Абу Бакр, Умар, Усмон ва Али буни тасдиқладилар.
Мусулмонлар Расулуллоҳ ﷺ ҳаётликларида, Абу Бакр р.а. халифалик даврида ва Умар р.а.нинг халифалик даврининг аввалида ҳирақлий динорларни ва кисровий дирҳамларни ўзининг сурати, зарби ва шаклида ишлатар эдилар. Ҳижратнинг 20 йилида, Умар ибн Хаттоб халифалигининг саккизинчи йилида дирҳамлар сосоний услубда зарб қилинди ва бу дирҳамлардаги сурат ва паҳлавий тилидаги ёзувни қолдирди. Лекин унга «бисмиллаҳ», «бисмиллаҳи роббий» каби куфий арабий ҳарфлар билан баъзи калималарни қўшдирди. Мусулмонлар Абдулмалик ибн Марвон замонигача арабий ҳарфлар билан баъзи Исломий калималар ёзилган сосоний шаклдаги дирҳамлар ва византий шаклдаги динорлар билан ишлашни давом эттиришди. Ҳижратнинг 75-76 йилида халифа Абдулмалик сосоний услубдаги дирҳамларни тарк қилиб, куфий хат билан Исломий нас(оят, ҳадис)ларнинг нақши туширилган хос Исломий кўринишдаги дирҳамларни зарб қилди. Ҳижрий 77 йилда Абдулмалик динорларга куфий арабий хат билан Исломий насларни нақш қилиб, динорларни хос Исломий услубда зарб қилдирди ва динорлар унга қадар бўлган византий услубни йўқотди. Абдулмалик дирҳам ва динорларни хос Исломий услубда зарб қилгандан кейин мусулмонларнинг муайян Исломий услубда ўзларига хос пуллари бўлди ва бошқаларнинг пулларидан воз кечилди.
Ҳизб ут-Таҳрирнинг Ўзбекистондаги матбуот бўлими
12.12.2022й
