Халифалик Давлатида моллар
Халифалик Давлатида моллар
Исломда пуллар
(2)
بسم الله الرحمن الرحيم
Дирҳам ва динор вазни
Динорнинг вазни жоҳилиятда ҳам, Исломда ҳам бир хил бўлган, ўзгармаган. Византий динори жоҳилият даврида, Расулуллоҳ ﷺ замонларида ва ундан кейинги халифалар ҳукмронлигида ҳам истеъмолда бўлган эди. Сўнгра Абдулмалик ибн Марвон Исломий динорни ҳам шу вазнда зарб қилди. Византий динор – 1 мисқол вазнида эди. Мисқол саккиз дониққа тенг. Мисқолнинг вазни 20 қийрот ёки озгина кам 22 қийрот. Бу иккала ўлчов ҳам бир хил вазнга эга. Чунки бу икки ўлчовдаги қийротларда фарқ бор. Биринчисини мисқолни ўртача иккита ингичка тарафи кесилган 72 арпа дони билан белгиладилар, шунингдек, иккинчисини мисқолни ўртача ёввойи хардал уруғидан (жуда кам кичкина қора уруғ берадиган хардал ёғ олинадиган ўсимликнинг) 6000 уруғига тенглаштирдилар.
Расулуллоҳ ﷺ динорнинг бу вазнини тасдиқладилар. Закот, дия (хун пули) ва ўғирликдаги қўл кесиш ҳукмларини унга боғлиқ қилдилар ва бу вазн шаръий вазн бўлди. Абдулмалик ибн Марвон ҳам Исломий динорни зарб қилганда, шу вазнга асосланиб динорни бир мисқол қилиб чиқарди.
Аммо дирҳамларнинг вазнлари турли хил бўлган. Форсий дирҳамлар уч хил: каттасининг вазни – 1 мисқол, яъни 20 қийрот, кичкинасининг вазни – мисқолнинг ярми, яъни 10 қийрот, ўртанчаси – 10 таси 6 мисқол, яъни 12 қийрот бўлган. Ҳасан ибн Солиҳдан Балозарий ривоят қилди: «Ажамлар зарб қилган дирҳамлар катта, кичик, турли хил бўлган эди. Улар 1 мисқол Вазнидаги дирҳам, яъни 20 қийрот вазнида ва 12 қийрот вазнида ва 10 қийрот вазнида (бу мисқолнинг ярмидир) зарб қилганлар». Балозарий яна Ҳасан ибн Солиҳдан ва бошқалардан ривоят қилади: «Ажамларнинг дирҳамларидан 10 таси 10 мисқол, 6 мисқол ва 5 мисқол вазнида бўлган». Катта дирҳамларни бағлавий дирҳам ёки уларда дирҳамнинг асосий вазни тўла бўлганлиги учун «Ас-сувдул-вофиа» деб номланган. Булар тилла мисқолининг вазнидир, яъни 8 дониқ (1 дониқ 2,5 қийрот). 1 мисқолнинг тилладаги вазни 20 қийрот. Дирҳамларни сосонийлар, хулафои рошидинлар ва уммавийлар даврида шу вазн билан зарб қилишган.
Мисқолнинг ярми бўлган кичкина дирҳамларнинг зарб макони Табаристонга нисбат берилиб, «табарий дирҳам» деб номланган. Кичкина дирҳамнинг вазни 4 дониққа ва у 10 қийрот вазнига тенг. Ўртача дирҳамлар зарб қилинган Жаварқон шаҳрига нисбат берилиб, «жавориқиййа дирҳами» деб номланди. Унинг вазни 4,8 дониқ, яъни 12 қийрот. Ислом келгач, кумушга закотни фарз қилиб, 200 дирҳам кумушда 5 дирҳамни вожиб қилди. Дирҳамлардан 10 тасини 7 мисқол вазнида эътиборга олинди. Етти мисқолни етти вазн дейилади ва бу 7 мисқол дирҳамларга нисбатан ўртача дирҳамлардир. Бунинг сабаби улар катта, кичик, ўртача дирҳамларни жамлаб уч қисмга тақсимладилар. Натижада 14 қийрот ёки 6 дониқ икки тарафи кесилган ўртача арпа донининг 50 тасига ёки хардал уруғининг 4200 тасига тенг келади. Бу закот ва дия ҳукмларида эътиборли шаръий дирҳам бўлди. Бу вазн Расулуллоҳ ﷺ замонларида эътиборга олинган ва урф бўлган эди. Умар р.а. замонларида бу вазн миқдори Расулуллоҳ ﷺнинг: «Вазн Макка аҳлининг вазни», деган сўзларига биноан дониқ ва қийрот билан белгиланиб, миқдор ва нисбатларни Қурайш келишиб олган ва Расул ﷺ тасдиқлаган вазнларда белгиланди. Бу вазн шаръий дирҳам деб номланиб, унга закот, дия ва бошқа шаръий ҳукмлар боғланди. Бу вазн форсий дирҳамлардан воз кечилгач, Абдулмалик ибн Марвон зарб қилган Исломий дирҳам вазнининг айнан ўзидир. Ваҳб ибн Кайсондан ал-Воқидий ривоят қилди: «Форсий динор ва дирҳамларни ўчган ҳолда кўргандим, уларнинг вазни Абдулмалик зарб қилган динор ва дирҳамларнинг вазнига тенг», дейди. Яна Воқидий Абдулмалик ибн Соибдан, Соиб эса Абу Вадоъа Саҳмийдан ривоят қилади. Абу Вадоъа Саҳмий Абдулмалик ибн Соибга мисқол вазнини кўрсатиб, шундай деган: «Мен мисқолни тортиб кўриб, Абдулмалик ибн Марвон мисқолининг вазнида эканлигини билдим». Бу мисқол жоҳилиятда Абу Видоъа ибн Забийра Саҳмийникида бўлган эди. Балазорий Усмон ибн Абдуллоҳдан ривоят қилиб дедилар. Отам менга: «Бизга, яъни Мадинага Абдулмаликнинг дирҳам-динорлари келарди. Мадинада бир нафар саҳоба ва тобеинлар бор эди. Булар Абдулмаликнинг дирҳам ва динорларини инкор этмадилар», деб айтдилар. Муҳаммад ибн Саъд «Бизнинг бир дирҳамнинг оғирлиги 14 қийрот, мисқолимиз 20 қийротдир ва бу 21 3/7 қийротга нисбатан 15 қийрот вазнида» дейдилар.
Бу тилла динорлар ва кумуш дирҳамларнинг вазнлари билан бугунги оғирлик ўлчовлари ўртасидаги фарқни билишимиз лозим.
Архиолог олимлар кашфиётларидан кейин византий динор, кисровий дирҳам ва Исломий, хусусан, Абдулмалик ибн Марвон замонидаги шаръий дирҳам ва динор вазнини аниқлаш мумкин бўлди. Абдулмалик даврида зарб қилинган Исломий динор вазни – 4,25 грамм эканлиги аниқланди. Бу сулийдус вазнининг ўзи. Сулийдус Византияда кенг тарқалган тилла танга. Юноний дирҳамлар ҳам шундай вазнда зарбланган. Шундай қилиб сулийдус жоҳилият ва Ислом даврида ҳам муомалада бўлган Византия диноридир.
Динор мисқолдир. Мисқол вазнларнинг асосидир. Мисқолни билиш билан дирҳам, дониқ, қийрот ва ҳаббалар вазнларини мисқолга нисбатан билиш осон бўлади.
Мисқол 4,25г ва бу 8 дониққа тенг. Дониқнинг вазни 0,53125г бўлади.
Мисқол 20 қийротга тенг. 1 қийротнинг вазни 0,2125г.
Мисқол 72 дона арпа донига тенг. 1 дона арпа вазни 0,059 граммдир. 0,059 граммнинг оғирлиги хардал уруғининг 83,3 донасига тенгдир.
Дирҳам мисқолнинг 10 дан 7 сига (7/10) тенг.
Ҳар бир 10 дирҳам 7 мисқол бўлади. Грамм билан ўлчаганда дирҳамнинг вазни – 2,975г, 10 дирҳам 29,75 граммга тенг бўлади. 7 мисқол 29,75 граммга тенг бўлади.
Дирҳам 6 дониққа тенг. 1 дониқ кумушнинг вазни 0,495г бўлади.
1 увқия 40 дирҳамга тенг, 1 увқияни вазни 119г бўлади.
Бу жоҳилият замонида ишлатилган пул ва унинг оғирлик ўлчовидир. Ислом Макка аҳли вазнига иқрор бўлгани учун бу пуллар шу ҳолича ишлатилган. Шунингдек, тижорат учун восита, мато ва меҳнатни баҳолайдиган миқёс қилиб олинди.
Шу билан бирга, Ислом ижара, тижорат ҳукмларини қарор қилган вақтда бу пулларни ягона пул бирлиги деб белгиламади, балки бир-бирига мос келадиган ҳар қандай нарса билан меҳнат, манфаат ва матони алмаштиришни инсоннинг ўзига ташлаб қўйди. Ислом инсонга қилични хурмо билан, қўйни буғдой билан, кийимни динор билан, гўштни дирҳам билан сотиб олишни ва майиздан 1 соъга 1 кун ишлашни, 5 динорга жавон ясашни, белгиланган ерни ҳайдаш баробарига белгиланган уйни бино қилишни мубоҳ қилди. Ислом башариятга ўзига хоҳлаган нарса билан, хоҳ мато билан бўлсин, хоҳ меҳнат ёки пуллар билан бўлсин, бир-бирига мос нарсалар билан алмашишни инсонларга ҳавола қилди.
Ҳизб ут-Таҳрирнинг Ўзбекистондаги матбуот бўлими
28.12.2022й
