Халифалик Давлатида моллар
Халифалик Давлатида моллар
Исломда пуллар
(3)
بسم الله الرحمن الرحيم
Дирҳам ва динор вазни
Ислом башариятга ўзи хоҳлаган нарса билан алмашишни эркин қўйиш билан бирга у билан амалга ошириладиган пулларни белгилаб, уни тилла ва кумуш қилди. Тилла ва кумушни мато ва хизматлар қиёсланадиган пул миқёси қилди. Бу пулнинг вазнини Макка аҳлининг пул вазни билан муайян вазнда белгилади.
Ислом уларни тилла ва кумуш деган эътибор билан ва уларни нарсалар учун баҳо ёки меҳнат учун ҳақ ва пул деган эътибор билан тилла ва кумушга шаръий ҳукмларни боғлади.
Бу ҳукмлардан:
1. Уларни йиғиб хазина қилишни ҳаром қилди.
وَالَّذِينَ يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَالْفِضَّةَ وَلَا يُنفِقُونَهَا فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذَابٍ أَلِيم
– “Тилла ва кумушни йиғиб уни Аллоҳ йўлида нафақа қилмайдиганларга аламли азоб хабарини беринг”. (Тавба:34)
Ислом уларни тилла ва кумуш деган эътибор билан ва уларни пул, савдо учун улар билан савдо-сотиқлар ва амаллар комил бўладиган восита деган эътибор билан хазина қилишни ҳаром қилди.
2. Тилла-кумушга ўзгармас, собит, муайян ҳукмларни боғлади.
а) Уларни пуллар ва сотиладиган нарсалар учун баҳо ва меҳнат учун ҳақ деган эътибор билан тилла ва кумушда закотни фарз қилди, улар учун тилла динорларидан, кумуш дирҳамларидан муайян нисобни тайин қилди. Ҳар бир 20 динорда ярим динор, 200 дирҳамда 5 дирҳам закот вожиб қилди;
б) Дияни (қасд қилмасдан одам ўлдирган киши ўлган кишининг яқинларига (валийларига) тўлайдиган тўлов) фарз қилган вақтда Ислом дияда тилла ва кумуш бериладиган қилди ҳамда дия учун тилладан муайян миқдор – 1000 динор ва кумушдан муайян миқдор – 12000 дирҳамни тайин қилди. Ибн Аббосдан ривоят қилинди: «Бану Адий қабиласидан бир киши ўлдирилди. Набий ﷺ унинг диясини 12000 дирҳам қилиб белгиладилар». Абу Бакр ибн Муҳаммад ибн Амр ибн Хазм отасидан, отаси эса бобосидан ривоят қилади. «Расулуллоҳ ﷺ Яман аҳлига мактуб ёздилар. Мактубларида шундай сўзлар бор эди: «Мўмин нафсда 100 та туя дия бор, тилла эгаларига 1000 динор». Бу ҳадисни Насрий ривоят қилди;
в) Ўғирликда қўл кесишни вожиб қилган вақтда, ўғрининг қўли кесиладиган миқдор: тилладан динорнинг 4 дан бири (1/4) ва кумушдан 3 дирҳам тайин қилинди. Буни ўғирланадиган ҳамма нарса учун миқёс қилди. Оиша р.а. Набий ﷺдан ривоят қилди. Набий ﷺ «Ўғри қўлини 1 динорнинг 4 дан бирида ва ундан ортиғида кесилади», дедилар. Бу ҳадисни 5 ровий ривоят қилган. Ибн Умардан ривоят қилинади: «Расулуллоҳ ﷺ қиймати 3 дирҳам бўлган қалқон ўғирлаган ўғрининг қўлини кесдилар».
3. Ислом пулга оид айирбошлаш учун ҳукмларини қарор қилган вақтда айирбошлаш учун тилла ва кумуш қийматини асос қилди. Айирбошлаш пулни пулга айирбошлаш ва пулни пулга сотишдир. Айирбошлаш тиллани тиллага ва кумушни кумушга сотиш каби ўз жинсидан бўлади ёки кумушни тиллага ва тиллани кумушга сотиш каби ўхшаш жинсдан бўлади. Абу Бакр р.а.дан ривоят қилинди. «Набий ﷺ кумушни кумушга ва тиллани тиллага теппа-тенг сотишга буюрдилар ва бизни кумушни тиллага ва тиллани кумушга қандай хоҳласак, шундай сотиб олишга буюрдилар». Бу ҳадисни Бухорий ва Муслим ривоят қилишган.
Ислом бу шаръий ҳукмларни тилла ва кумушга бу икковини айланиш учун пул ва сотиладиган нарсалар учун баҳо деган эътибор билан боғлаши бу Расул ﷺ тилла ва кумушни, сотиладиган нарсаларни баҳоси, меҳнатнинг ҳаққи ўлчанадиган пулнинг қиёсий бирлиги эканлигига иқрор бўлишларидир.
Бу нарсалар Исломдаги пул тилла ва кумуш, деб эътибор қилишга далолат қилади. Чунки пулларга боғланган ҳукмларнинг ҳаммаси тилла ёки кумушни мато ва меҳнат учун баҳо, муомала учун пул деган эътибор билан тилла ва кумушга боғлангандир. Тилла ва кумуш хоҳ зарб қилинган бўлсин, хоҳ зарб қилинмаган, хоҳ маъдан ҳолда бўлсин, фарқи йўқ.
Лекин бу мусулмонлар ва Исломий Давлат улардан бошқа пулни олиши ёки улардан бошқа нарсани айирбошлаш муомаласи қилиб олиши жоиз эмаслигини билдирадими?
Тилла ва кумушдан бошқаси ҳам жоиз. Бунда ихтилоф йўқ. Чунки сотиш ва сотиб олиш, тилла ва кумушдан бўлган пуллар билан ҳосил бўлганидек, Расулуллоҳ ﷺ замонларида матоларни баъзисини баъзиси билан алмаштирилар эди. Расулуллоҳ ﷺ буларни ҳеч қайсисини ман қилмасдан ва инкор қилмасдан рози бўлган эдилар, бундай муомалани мубоҳ қилдилар. Убода ибн Сомит Набий ﷺдан ривоят қилдилар. Набий ﷺ «Тиллани тиллага, кумушни кумушга, арпани арпага, хурмони хурмога, тузни тузга ва буғдойни буғдойга нақд ва теппа-тенг қўлдан қўлга олиш билан алмаштирилади. Агар бу моллар турли хил бўлса, нақд бўлган вақтда қандай хоҳласангиз сотаверинглар, агар қўлдан қўлга бўлса», дедилар ва бизни буғдойни арпага ва арпани буғдойга нақд ҳолда қандай хоҳласак, шундай сотаверишимизни буюрдилар.
Аммо мусулмонлар ва Халифалик Давлати тилла ва кумушдан бошқа пулни давлат пули қилиб олиши жоизлиги ёки жоиз эмаслиги мавзусига келсак, буни ҳукмига етиб бориш учун Расулуллоҳ ﷺ замонларида мавжуд бўлган пул воқесини идрок этиш, тилла ва кумушга тааллуқли бўлган шаръий ҳукмларга мурожаат қилиш лозим.
Расулуллоҳ ﷺ даврларида сотиладиган нарсаларнинг баҳосини ва меҳнат ҳақини қиёслайдиган қиймат (пул) фақат тилла ва кумуш бўлган. У пайтда олтин-кумушдан бошқа пул бўлмаган, қоғоз ва тери, мис ва жез тангалар бўлмаган. Сотиш ва сотиб олишда тилла ва кумушга, гарчи зарбланган бўлса ҳам уларни маъдан деган эътибор билан унинг сонига эмас, балки вазнига қаралар эди. Киши матони 1 дирҳамга сотса, вазнига ишонч ҳосил қилиш учун дирҳамни тортар эди. Бир кишида 20 динор бўлиб, унга йил айланган бўлса, уни тортар эди ва ундан бир қийрот камайганлигини сезса, закот нисобидан камайгани учун закот бермас эди. Бир кишида 200 дирҳам бўлса, уни тортар ва кумуш нисобининг вазнидан бир қийрот камайганлигини сезса, нисобдан озайганлиги учун ундан закотини бермас эди.
Тилла ва кумуш зарб қилинган ёки зарб килинмаган бўлишидан қатъий назар, тилла ва кумушни пул ва баҳо деб эътибор қилинган, уни мато, меҳнат ва хизматларни қиёслайдиган пул деб ҳисоблашга келишиб олинган. Расулуллоҳ ﷺ бу келишиб олишни ва пул деб эътибор қилишни тасдиқ этдилар. Тилла ва кумуш Расулуллоҳ ﷺ ва у кишидан кейин хулафои рошидинлар, уммавийлар ва аббосийлар замонларида истеъмолдаги пул бўлиб қолди. Мусулмонлар ўша муддат мобайнида улардан бошқа пулни билмаганлар. Расулуллоҳ ﷺ тилла ва кумуш, пул ва баҳо бўлганлиги учун улардан бошқа пулни олишга буюрмадилар.
Аммо тилла ва кумушга тааллуқли бўлган шаръий ҳукмларга мурожаат қилишдан билинадики, хазина қилишни ҳаром қилиш, бошқа молларга эмас, фақат тилла ва кумушга тааллуқлидир. Тилла ва кумушдан бошқа молларда эҳтикор, нарсанинг қиммат бўлиши тасаввур қилинади, хазина қилиш эмас. Озиқ-овқат маҳсулотлари узоқ турмайди. Ҳайвон ва қушларда ҳам хазинани тасаввур қилиб бўлмайди. Чунки булар доимо ўсиб туради. Хазина фақат пулларда содир бўлгани мусулмонларда улардан бошқа пул мавжуд бўлмагани учун хазина ҳаромлигининг ҳукми тилла ва кумушга тааллуқли бўлиб келди.
Гарчи Аллоҳ дия ва закот ҳукмлари каби ўзгармайдиган, собит, муайян ҳукмларни тилла ва кумушга боғлаган бўлса-да, ўша шаръий ҳукмларда тилла ва кумуш билан чегараланмаган, балки дия ва закотни тилла ва кумушдан бошқа молларга боғлаган. Дияни туяга, молга, қўйга ва кийимга боғлади. Закотни тилла ва кумушда вожиб қилганидек, мол, қўй, экин, мева, тижорат моли ва туяда вожиб қилди.
Шунинг учун тилла ва кумушга тааллуқли бўлган бу ҳукмлар фақат тилла ва кумуш билан чекланмаган, улардан бошқа молларга ҳам боғланган. Бу ҳукмлар тилла ва кумушдан бошқа пул мавжуд бўлмаганлиги учун улардан бошқа пулга бу ҳукмлар гапирилиб ўтилмади. Аммо тилла ва кумушга тааллуқли бўлган рибо ва пул алмаштириш ҳукмларига келсак, албатта рибо фақат тилла ва кумушга тааллуқли бўлмай, ҳадислар белгилаб берган тилла ва кумушдан бошқа рибога оид молларга ҳам тааллуқлидир. Аммо пулларни айирбошлаш фақатгина ишлатилаётган пулда бўлади.
Расулуллоҳ ﷺ даврларида ишлатилган тилла ва кумуш пуллар воқелигини, тилла ва кумуш низоми, унинг фойдалари ва келгусида келадиган бошқа пулга оид низомларини муфассал текшириб чиқишдан шундай хулоса чиқадики, гарчи тилла ва кумуш пулларининг кичкина бўлакларини зарблаётган вақтда тилла ва кумуш билан бирга бошқа маъданларни ишлатиш жоиз бўлса-да, мато ва меҳнатнинг баҳосини қиёслаш учун асос бўлган ҳолда Халифалик Давлатининг пули тилла ва кумушлиги учун сақлаб қўйиш бўлади.
Ҳизб ут-Таҳрирнинг Ўзбекистондаги матбуот бўлими
06.01.2023й
