Иқтисодий кризис, унинг воқелиги ва уни Ислом нуқтаи назаридан ҳал қилиш
بسم الله الرحمن الرحيم
Иқтисодий кризис, унинг воқелиги ва уни Ислом нуқтаи назаридан ҳал қилиш
Аввалги Тўловлар баланси натижасида келиб чиққан кризисни муолажа қилиш мавзуимизда сизларни ушбу кризисни бартараф қилиш учун бугунги кунда давлатлар қўллайдиган чора-тадбирлар билан таништирдик. Мавзуимизни давом эттирамиз.
Кризисни янада кучайтириб юборадиган нарсалардан бири қарз олиш қаторига қуйидаги уч хатарли омилнинг келиб қўшилишидир:
1. Бу қарзларни маҳсулот ишлаб чиқариладиган лойиҳаларга йўналтирилмай, балки кўнгил очишга оид ёки шунга ўхшаш лойиҳаларга ҳамда ҳеч қандай иқтисодий фойда келтирмайдиган (ташвиқот учун мўлжалланган) бўлмағур лойиҳаларга йўналтирилиши. Бу билан эса, мана шу лойиҳалар аввалги камомадни янада оширадиган яна бир қўшимча юк бўлади.
2. Чет давлатлардан олинган қарзлар ва ёрдамларнинг катта қисми йирик мансабдор шахслар тарафидан талон-тарож қилиниши. Буни мукофотлар ва поралар орқали амалга оширишади. Бу мансабдор шахслар ўзлари ишлаётган ҳукуматда сиёсий ўзгариш бўлиши ёки давлат тўнтариши юз бериб қолишидан хавфсираб, ўзлаштириб олган бу маблағларини хавфсизлигини таъминлашга қаттиқ ҳаракат қилишади. Шунинг учун бу маблағни хорижга чиқариб юборишади-да, бу билан мамлакатларини икки марта маҳрум қилишади. Бир марта, юртнинг ички иқтисодини ўстиришга ажратилиши лозим бўлган катта қисмдаги давлат мулкини ўзлаштириб олишлари билан. Иккинчи марта, бу маблағни хорижга чиқариб юбориб, юртларини маҳаллий инвестициядан маҳрум қилиш билан маҳрум қилишади. Бу ҳақда АҚШнинг Морган Трест банки янги тадқиқот чиқарди. Унда кўрсатилишича, “учинчи дунё давлатлари олган жами қарзларнинг 40-60% яна биринчи дунё давлатларига қараб йўл олган. Бу пуллар йирик мансабдорларнинг махфий махсус ҳисоблари кўринишида ёки уларнинг яқинлари номида яна биринчи дунё давлатларига қараб йўл олган. Тадқиқотда кўрсатилишича, учинчи давлатларнинг саксонинчи йиллар ўрталаридаги қарзи 1 триллион 500 миллиард долларни ташкил қилган бўлса, бунинг муқобилида қарийб бир триллион маблағ биринчи дунё давлатлари банкларида, учинчи дунё давлатларининг ҳозирги ёки собиқ амалдорларнинг шахсий ҳисобларида сақланмоқда”.
3. Бу қарзларни буюк давлатлар ёки нуфузли давлатлар қарздор давлатлар устидан ўз ҳукмронлигини ўтказишда восита қилиб олишлари. Бу давлатлар ўзларининг иқтисодий ва сиёсий манфаатларига хизмат қиладиган мақсадлар учун учинчи дунё давлатларини қарз олишга тарғиб қилувчи сиёсатларни тинмай ишлаб чиқишади. Бу қуйидаги далилларда ўз исботини топади:
а) 1963 йил март ойининг охирги ҳафтасида генерал Клей комиссияси Америка ёрдами ҳақида чиқарган ҳисоботида шундай дейилади: “Бу ёрдамлардан кўзланган мақсад ва унинг замирида ётган ўлчов – Қўшма Штатлар хавфсизлиги ва озод дунёнинг тинчлиги ва хавфсизлигидир”. Демак, қарзлар қолоқ давлатларга ёрдам учун эмас, балки ўз нуфузини ёйиш учун берилади. Шу мақсадда, бу давлатлар томонидан олтмишинчи йиллар бошларида Индонезияга босим ўтказилиб, у ерда тартибсизликларни келтириб чиқарди. Оқибатда Индонезияни қарз олишга мажбур қилди. Шунинг учун ёрдамлар ҳам, қарзлар ҳам бу давлатларнинг сиёсий ҳукмронликлари учун қурол вазифасини ўтади ва ҳануз ўтаб келмоқда. Масалан, Американинг тўловлар баланси деярли доим камомаддан қийналиб келаётган бўлишига қарамай, ҳар йили ёрдам ва грантларни беради.
б) ОПЕКка аъзо давлатлар 1974-1979 йилларда ўзларининг тўловлар балансидан катта процентларни қўлга киритди. Бу процентлар халқаро валюта бозорларига оқиб чиқди. Кейин халқаро тижорат банклари ўз ҳукуматларининг қизиқтируви билан нефт процентларини қайта айлантириш, яъни жамғармаларни тўловлар балансидаги камомаддан қийналаётган ривожланаётган давлатларга қарз бериш йўлини тутадиган бўлди.
Бу қарзлар нисбатан пастроқ процент ва енгил шартлар билан бериладиган бўлди. Бу эса ривожланаётган давлатларни кўпини ўз тўловлар балансини таъминлаш учун янада кўпроқ қарз олишга қизиқтириб қўйди. Бироқ тижорат банклари ривожланаётган давлатларга қарз бериш хатаридан ўзини ҳимоялаш учун Нpю-Йорк ва Лондон биржаларидаги процент ставкаларининг умумий йўналишига қараб вақти-вақти билан ўзгариб турадиган қалқиб турувчи ёки ўзгарувчан процент, деб аталган нарса йўлини тутадиган бўлди. Хатарларга қарши туриш учун бу процентга бошқа нисбат ҳам қўшиладиган бўлди. Долларлик қарзлар устига қўйилган процент ставкалари 1974-78 йиллардаги 7,8%дан 1979-81 йиларда 17,5%га кўтарилганини билсак, бу қалқиб турувчи процентнинг қанчалар хатарли экани аён бўлади. Яъни ана шу банклар олдин ривожланган давлатларни қарз олишга қизиқтирди сўнгра бу давлатларни тузоққа тушириб олгач қалқиб турувчи процентни ошириш билан уларга босим ўтказди.
Бу омилларнинг барчаси сабабли, демак, давлатлар қарз олиш учун биринчи қадам ташлашидаёқ қарздорлик тузоғига тушиб қолиб ундан қутилиши қийин бўлади.
Мустамлакачи давлатлар бошқа давлатларга қарздорликдан чиқиш борасида ишлаб чиққан йўл халқаро валюта фонди ва жаҳон банки йўлининг ўзи эканлиги бу муаммони янада чигаллаштиради. Чунки ривожланаётган давлатлар валюта фонди ва жаҳон банкига мурожаат қиладиган бўлса, уларни муаммоларга лиқ тўла доира ичига киритиб қўйишади.
Ҳизб ут-Таҳрирнинг Ўзбекистондаги медиа офиси. Салоҳиддин
05.02.2018й.
