Иқтисодий кризис, унинг воқелиги ва уни Ислом нуқтаи назаридан ҳал қилиш
بسم الله الرحمن الرحيم
Иқтисодий кризис, унинг воқелиги ва уни Ислом нуқтаи назаридан ҳал қилиш
Биз аввалги мавзуларимизда ҳар қандай давлатнинг иқтисодий ҳолатига таъсир этувчи икки омилдан бири бўлган “мол айирбошлаш бирлиги – пул” ҳақида, айрим давлатларнинг унга муносабати ва уларнинг иқтисодий вазиятларига таъсирини кўриб чиқдик. Бу мавзуимизда иккинчи омил – “тўловлар баланси” хусусидаги маълумотларни тақдим қиламиз.
Иккинчи омил: Тўловлар баланси – ишларнинг табиатидан қатъий назар, маълум давр мобайнида бир давлат билан бошқа давлатлар ўртасида амалга оширилган ҳамма тўловларнинг умумий ҳисоб-китобидир.
Баланс қуйидаги икки томондан вужудга келади: Биринчи томон (кредитор, яъни қарз берувчи) – киримлар – бу томон (ҳозирги иқтисодий низомларга кўра) қуйидагилардан ташкил топади:
- Кўзда тутилган экспортлар. (Бунга хорижга экспорт қилинган барча товарлар киради).
- Кўзда тутилмаган экспорт моллари. (Бунга муқим яшаб қолган ажнабийларга ёки сайёҳларга сотиладиган товарлар ва уларга кўрсатиладиган хизматлар; мамлакатдаги ажнабий дипломатик корпуслар сотиб оладиган нарсалар; ажнабий йўловчиларнинг сафар харажатлари; ажнабий фуқароларнинг телеграф, телефон ва идорий ҳаражатлари; филмлар, фан, санъат соҳасидаги мукофотлар; ажнабий фуқароларнинг маҳаллий ширкатларга тўлайдиган суғурта тўловлари; фуқароларга ажнабий ширкатлар томонидан тўланадиган компенсациялар; мамлакатимиздаги чет эллик талабаларнинг сарф-харажатлари ва шунга ўхшашлар киради).
- Чет элдан бериладиган қарзлар, яъни давлатга бошқа давлатлар берадиган қарзлар.
- Ажнабий фойда ва тушумлар, яъни давлатга бошқа мамлакат берадиган фойда ва тушумлар.
- Давлат ёки унинг фуқаролари бошқа давлатлар ва уларнинг фуқароларидан оладиган совға-саломлар.
Иккинчи томон (дебитор, яни қарз олувчи) – тўловлар – унинг энг кўзга кўринган қисмлари қуйидагилар:
- Кўзда тутилган импортлар. (Бунга хориждан олиб келинган барча импорт товарлари киради).
- Кўзда тутилмаган импортлар. (Бунга давлатнинг хорижда вақтинчалик яшаётган фуқароларига ёки сайёҳ фуқароларига сотиладиган товарлар ва кўрсатиладиган хизматлар; хорижий транспорт ширкатлари тарафидан давлатнинг хориждаги фуқароларига бериладиган транспорт харажатлари ва уларга товарларни етказиб бериш харажатлари; хорижда таълим олаётган талабалар харажатлари; давлатнинг дипломатик корпуслари воситасида ажнабийлардан товар ва хизматларни сотиб олиш; филмлар, телеграф, почта, телефон даромадлари; чет эл ширкатларининг суғурта мукофотлари; миллий ширкатлар томонидан ажнабийларга бериладиган компенсациялар ва шунга ўхшаганлар киради).
- Хорижга бериладиган қарзлар.
- Хорижга бериладиган фойдалар.
- Хорижга бериладиган совға-саломлар ва ёрдамлар.
Тўловлар баланси давлатдан бошқа давлатларга пулларнинг ҳақиқий ҳаракатини акс эттиради ва ҳеч бир ҳолда хориждан давлатга бериладиган ва давлат бериши лозим бўлган нарсаларнинг ҳамма қийматини акс эттирмайди.
Муайян йил учун кўзда тутилган экспортлар ва кўзда тутилган импортлар баланси – савдо баланси, деб аталади. Кўзда тутилган ва тутилмаган экспорт моллари ҳамда кўзда тутилган ва тутилмаган импорт моллари эса – тўловлар балансидаги жорий операциялар, деб аталади.
Савдо баланси – яъни экспорт ва импортлар банди – гарчи ана шу бандларнинг энг муҳими бўлиб, кўп ҳолларда умумий сумманинг учдан иккисига яқинини акс эттирса-да, бироқ тўловлар баланси савдо балансини акс эттирмайди, чунки у бошқа элементларни ҳам ўз ичига олади. Масалан, Германиянинг 1925 йилдаги тўловлар баланси ўзаро тенг бўлди. Бунга унинг экспортлари импортларидан ошиб кетгани ёки тенг бўлгани эмас, балки 900 миллион маркага етган қарз олгани бўлди. Шунингдек, Американинг 1929 йилдаги тўловлар балансида дефицит (камомад) бўлди. Унинг савдо балансида дефицит борлиги сабабли эмас, балки Қўшма Штатлар чет эл валюталардан иборат киримларидан катта миқдорини хорижда инвестиция қилиб ётқизгани сабабли шундай бўлди. Шунинг учун, демак, тўловлар балансида дефицит ёки ўзаро тенглик бор, дейиш учун шунга алоқадор барча элементларни пухта ўрганиб чиқиш зарур бўлади.
Ундаги ўзаро тенгликни қайта тиклаш учун экспортни кўпайтириш лозим ёки кўпроқ қарз олиш лозим ёхуд кўпроқ инвестиция киритиш лозим, деган хулосага келишдан олдин, аввало, барча элементларни ўрганиб чиқиш зарур бўлади.
Ҳизб ут-Таҳрирнинг Ўзбекистондаги медиа офиси. Салоҳиддин
22.10.2017й.
