Исломий тушунчалар
Исломий тушунчалар
بِسْمِ اللَّـهِ الرَّحْمَـٰنِ الرَّحِيمِ
3-қисм
Инсоннинг хусусиятлари
Ғаризалар, узвий эҳтиёжлар ва ақл
رَبُّنَا ٱلَّذِيٓ أَعۡطَىٰ كُلَّ شَيۡءٍ خَلۡقَهُ ۥ ثُمَّ هَدَىٰ
“Парвардигоримиз барча нарсага ўз ҳилқатини – шаклини ато этиб, сўнгра (уни) тўғри йўлга солиб қўйган Зотдир”. (Тоҳа: 50)
Инсон — бу модда. Аллоҳ Таоло унга ҳаёт сири бўлган руҳни жойлади ва унда ҳаётий куч пайдо бўлди. Бу инсонда мавжуд бўлган хусусиятлар – ғаризалар, узвий эҳтиёжлар ва ақлдир.
Ғаризалар
Ғаризалар — инсондаги туғма хусусиятлар бўлиб, тана ичкарисидаги мавжуд хоҳишларни қондириш учун муайян ишларни бажаришга инсонни ундайди ёки бу нарсаларни бажаришликдан қайтаради.
Тадқиқочилар ва олимлар ғаризалар сони бўйича ихтилоф қилдилар. Ихтилофнинг сабаби — бу ғаризаларнинг воқеълигини бевосита ҳис қилиш ва англашни иложи йўқлиги эди. Улар ғаризаларнинг кўринишларини ҳам ғариза сифатида қабул қилганликлари сабабли улардаги ғаризаларнинг сони кўпайиб кетди. Масалан, қўрқув ғаризаси, жинсий мойиллик ғаризаси, ахлоқ ғаризаси, муқаддаслаштириш ғаризаси, илмга бўлган муҳаббат ғаризаси, мулкдорлик ғаризаси каби.
Ғаризалар деб қабул қилинган бу кўринишлар тадқиқ қилинганидан кейин шу нарса аниқ бўлди-ки, бу кўринишлар учта турга киради ва ҳар бир тоифа ғаризалардан бирига тегишли.
Биринчи турдаги кўринишлар қўрқув, мулкдорликни яхши кўриш, илмга қизиқиш, ватанпарварлик, миллатчилик, ҳукмронликни, раҳбарликни яхши кўриш каби кўринишлар инсонни шахс сифатида сақлаб қолувчи бақо ғаризасидир.
Иккинчи турдаги кўринишлар – жинсий мойиллик, оналик, оталик, болаларни яхши кўриш, бошқаларга ҳамдард бўлиш, муҳтожларга ёрдам бериш кабилар инсонни навини, жинсини сақлаб қолишга қаратилган нав ғаризасидир. Яъни бақо ғаризаси инсонни шахс сифатида сақлаб қолишга ундаса, нав ғаризаси жинси, ранги, миллати, динидан қатъий назар, инсоният навини сақлаб қолишга ундайди.
Учинчи турдаги кўринишлар – қаҳрамонларни ҳурмат қилиш, Аллоҳга ибодат қилиш, ожизлик, ноқислик, ўзидан бошқага муҳтожлик кабилар диндорлик- тадайюн ғаризасига оиддир. Бу кўринишларнинг барчаси инсонни ҳеч нарсага муҳтож бўлмаган, аксинча барча махлуқотлар Унга муҳтож бўлган, бенуқсон қудрат соҳиби бўлган Яратувчисини излаб топишга ундайди.
Ғаризалар – инсон моҳиятининг бир қисми, инсоннинг шахс сифатида, уни нав сифатида сақлаб қолишга ҳамда Яратувчига олиб борувчи тўғри йўлни топишга ундовчи, ҳар бир инсонда мавжуд бўлган ҳаётий кучлардир. Бу ғаризаларнинг воқеълигини сезги аъзолари орқали ҳис қилиб бўлмайди, лекин ақл ғаризаларнинг мавжудлигини унинг кўринишларини ҳис қилиш орқали идрок қила олади.
Аллоҳ Субҳанаҳу ва Таоло инсонлар ва ҳайвонларга бу хоссаларни ҳамда улардан фойдаланишликни жойлади. Аллоҳ Таоло Мусо алайҳиссалом орқали Фиръавнга шундай деб жавоб беради:
قَالَ رَبُّنَا ٱلَّذِيٓ أَعۡطَىٰ كُلَّ شَيۡءٍ خَلۡقَهُ ۥ ثُمَّ هَدَىٰ
“(Мусо) айтди: “Парвардигоримиз барча нарсага ўз ҳилқатини – шаклини ато этиб, сўнгра (уни) тўғри йўлга солиб қўйган Зотдир”. (Тоҳа: 50)
Яъни, ҳар бир нарсага хусусият-хоссаларни жойлади ва шу сифатлар билан инсонни узвий эҳтиёж ва ғаризаларини қондирадиган йўлга олиб борувчи амалларни кўрсатди. Баъзилар бу оятни очиқлаб шундай дейишди: “Аллоҳ ҳар бир махлуқни жуфти билан яратди ва уларга жинсий алоқани шаклини жойлади”, “ҳамма нарсага” жумласини эса “махлуқларга” қиёсладилар. Биринчи маънодаги сўз янада умумийроқ маънони билдиради ва бу сўз Қуръонда келгани учун ҳам тўғрироқ, чунки оятда "ҳар нарса" сўзини ишлатади ва бу барча мавжудотларни ўз ичига олган ҳолда умумийроқдир.
Аллоҳ Таоло шундай дейди:
وَأَوۡحَىٰ رَبُّكَ إِلَى ٱلنَّحۡلِ أَنِ ٱتَّخِذِي مِنَ ٱلۡجِبَالِ بُيُوتٗا وَمِنَ ٱلشَّجَرِ وَمِمَّا يَعۡرِشُونَ
“Парвардигорингиз асаларига ваҳий-амр қилди: “Тоғларга, дарахтларга ва (одамлар) қурадиган инларга уя солгин”. (Наҳл: 68)
Бошқача сўзлар билан айтганда, асаларига тоғларда уя қура олиш хусусиятини берган эди.
Аллоҳ Таоло ғаризаларнинг бир қанча кўринишларини кўрсатиб шундай дейди:
أَوَ لَمۡ يَرَوۡاْ أَنَّا خَلَقۡنَا لَهُم مِّمَّا عَمِلَتۡ أَيۡدِينَآ أَنۡعَٰمٗا فَهُمۡ لَهَا مَٰلِكُونَ
“Ахир Биз улар учун Ўз қўлларимиз-ла қилган нарсалардан чорваларни яратиб қўйганимизни кўрмайдиларми?! Бас, улар ўшаларга молик-эгадирлар-ку!” (Ёсин: 71)
Аллоҳ Табарока ва Таоло инсонлар учун жуда кўп нарсаларни яратди. Шулардан бири чорва моллари, инсон буларга эгалик қилиш орқали бақо ғаризасининг кўринишларидан мулкка эгалик қилиш истагини қондирсин.
Пайғамбар Иброҳим алайҳиссаломга мурожаат қилиб Аллоҳ Таоло шундай дейди:
قَالَ إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامٗاۖ قَالَ وَمِن ذُرِّيَّتِيۖ قَالَ لَا يَنَالُ عَهۡدِي ٱلظَّٰلِمِينَ
“Аллоҳ Таоло деди: “Албатта, Мен сени одамларга имом қилгувчидирман”, деди. “Зурриётимни ҳам-а?”- деб сўради у. (Аллоҳ Таоло) айтди: “Менинг бу аҳдим (сенинг зурриётинг орасидаги) золим кимсаларга етмайди”. (Бақара: 124)
Иброҳим алайҳиссаломнинг ўз авлодига бўлган севгиси нав ғаризасининг кўриниши эди ва бу ғаризани қондиришликка қилинган ҳаракат уни Аллоҳ Таолодан ўз наслига раҳбарликни сўрашга мажбур қилди. Аллоҳ Таоло “Менинг бу аҳдим золим кимсаларга етмайди”, деб жавоб бераркан, раҳбарлик фақат солиҳ авлодларга берилади деб изоҳлайди, бу фақат Иброҳим а.с.нинг авлодларига тааллуқли эмас.
Аллоҳ Субҳанаҳу ва Таоло “Юсуф” сурасида шундай дейди:
وَلَقَدۡ هَمَّتۡ بِهِ ۦۖ وَهَمَّ بِهَا لَوۡلَآ أَن رَّءَا بُرۡهَٰنَ رَبِّهِ
“Батаҳқиҳ, (Зулайҳо) унга интилди. У (Юсуф) ҳам Роббининг очиқ ҳужжат-аломатини кўрмаганида, (Зулайҳога) мойил бўлар эди”. (Юсуф: 24)
Жинсий мойиллик – нав ғаризасининг кўринишларидан бири, бунинг таъсирида сарой амалдори Азизнинг хотини Зулайҳо Юсуфга хоҳиш истаги билан ёнди. Бу нав ғаризасининг кўриниши Юсуф алайҳиссаломда ҳам бор эди, лекин у Зулайҳога ўхшаб иш қилмади, чунки Аллоҳ Таоло унга ҳаром қилинган нарсани кўрсатди. Юсуф алайҳиссалом Зулайҳога яқинлашишдан ўзини тийди, чунки Роббисининг аломатини кўрган эди. Оятнинг маъноси шундай. Агар Аллоҳ Таолонинг ҳужжат-аломатини кўрмаганида эди, жинсий мойиллик натижасида Юсуф алайҳиссалом ҳам Зулайҳони истаган бўлар эди.
Аллоҳ таоло шундай дейди:
وَإِذَا مَسَّ ٱلۡإِنسَٰنَ ضُرّٞ دَعَا رَبَّهُ ۥ مُنِيبًا إِلَيۡهِ
“Қачон инсонни бирон зиён ушласа, у Парвардигорига тавба-тазарру қилган ҳолида дуо-илтижо қилур”. (Зумар: 8)
إِنَّا نَخَافُ مِن رَّبِّنَا يَوۡمًا عَبُوسٗا قَمۡطَرِيرٗا
“Албатта, бизлар Парвардигоримиз томонидан бўладиган, (даҳшатли азобидан юзлар) тиришиб, буришиб қўрқувчи бир Кундан қўрқурмиз”. (Инсон: 10)
Аллоҳга қилинган дуо-илтижо ва буюк жазодан қўрқишлик – бу тадайюн ғаризасининг кўринишларидан.
Бу учта ғариза инсонда доим мавжуд бўлади ва бу ғаризаларни йўқ қилиш ёки уни сиқиб чиқариш мумкин эмас. Лекин ғаризанинг бир кўриниши иккинчисини ўрнини босиши, сиқиб чиқариши мумкин. Масалан хотинига бўлган севги ўрнини онасига бўлган севги босиб кетиши мумкин, ҳокимиятни яхши кўришни мулкни яхши кўришга алмаштириш мумкин, инсонни ёки бутларни муқаддаслаштириш ва уларга сиғинишни Аллоҳга бўлган сиғиниш билан алмаштириш мумкин, аммо ғаризаларни бутунлай инсондан чиқариб ташлаш мумкин эмас. Чунки ғаризалар инсон моҳиятининг ажралмас қисмидир, айни вақтда ғаризанинг кўринишлари эса инсон моҳиятининг ажралмас қисми эмас.
У ёки бу кўринишни қайси ғаризага оид эканлигини аниқлаш учун инсон бу кўринишнинг воқеълиги яхшилаб ўрганиши керак. Агар кўриниш шахсни сақлашга хизмат қиладиган истак ёки бу нарсадан тийилишликни намоён қилса, у ҳолда бу кўриниш бақо ғаризасига оид бўлади. Масалан, қўрқув, қаҳрамонлик, хасислик каби. Агар кўриниш инсон навини сақлашга қаратилган бўлса, у нав ғаризасига оид бўлади, масалан, жинсий мойиллик, раҳм-шафқатли бўлиш, хайрихоҳлик каби.
Агар кўриниш инсондаги ноқислик ҳиссиётини Яратувчига бўлган муҳтожлик ҳиссиётига олиб борса, бу кўриниш тадайюн ғаризасига оиддир. Масалан, Қиёмат куни олдидаги қўрқув, кучлиларга ҳурмат, Коинотдаги қонунларга қойил қолишлик каби.
Ғаризанинг кўриниши – бу инсон содир қилган амал эмас. Мулкка бўлган истак — мулк эмас, мулкка интилишлик – инсонни унга эгалик қилишга ва бирон нарсани қўлга киритишга ундайдиган туйғу, айни вақтда мулкни қўлга киритишлик содир қилинган амал. Масалан, машина сотиб олишлик ёки пул ўғирлашлик. Шунинг учун ғаризанинг кўриниши ғаризани қондирмайди, балки мана шу ғаризанинг кўриниши ундаган ҳаракат натижасида содир қилинган амал ғаризани қондиради ёки қисман қониқиш ҳосил қилади. Масалан, Аллоҳ Таолонинг розилигига эришиш истаги ибодат эмас, ибодат тадайюн ғаризасини қондиради, айни вақтда фақат истакнинг ўзи ғаризани ҳеч қачон қондирмайди. Жинсий мойиллик нав ғаризасини қондирмайди, эркак ва аёл содир қилган жинсий алоқа нав ғаризасини қисман қондиради. Агар эркак ва аёл ўртасидаги алоқа доимий бўлса-ю, улардан фарзанд туғилмаса, бу амал ғаризанинг кўринишини қондира олмайди. Чунки ғаризанинг кўриниши асосида содир қилинган амал мана шу кўриниш оид бўлган ғаризани қондиришга хизмат қилиши керак. Фарзанд туғилишисиз бирлашишлик ғаризани тўла қондира олмайди, чунки инсон ўз навини, яъни авлодини давом эттира олмаяпти.
Ғаризанинг кўринишлари – инсонни қониқтирадиган нарсаларни жалб қилувчи йўллардир. Масалан, бақо ғаризаси инсонни шахс сифатида қўрийди ва қондиришликни ташқаридаги нарсадан талаб қилади, қондиришлик эса шу йўллардан келади ва биз буни ғаризанинг кўриниши деб атаймиз. Шунингдек, мулкни, ҳокимиятни, раҳбарликни, қаҳрамонликни исташлик кабилар ғаризаларни қондириш учун содир бўлади.
Бу ғаризалар ва уларнинг кўринишлари ҳамма одамда ҳар-ҳил бўлади. Шунингдек, бир одамда ҳам кучли, ҳам кучсиз бўлиши мумкин. Бу фарқ ташқи таъсир қилувчи омилга ёки инсоннинг ёши билан боғлиқ.
Бир хил ёшдаги инсонларни кузатар эканмиз, бирисининг куч-қувватга тўлиб, учала ғаризасини қондиришни истаётганини кўрамиз, бошқа бирисининг аксинча озгина билан чегараланаётганини гувоҳи бўламиз. Бошқа тарафдан бир инсоннинг бақо ва нав ғаризасига кўпроқ, тадайюн ғаризасига камроқ эътибор бераётганини кўрамиз. Ёки инсоннинг онасига бўлган муҳаббати уни жинсий мойиллик ва турмуш ўртоғига бўлган муҳаббатдан буриб қўйганини ёки акси бўлган ҳолатларни гувоҳи бўламиз. Инсоннинг ёшлик чоғида жинсий мойиллик қарилик чоғига нисбатан кучлироқ бўлишини ёки ибодатга мойилликни ёшлик чоғидагига нисбатан қарилик чоғида кучлироқ бўлишини сезамиз.
Инсонлар ўртасидаги бу фарқ шунга олиб келди-ки, баъзилар қандайдир ҳаракатларни бажаришга интилса, айни вақтда бошқалар бу ҳаракатлардан воз кечишади. Бунинг сабаби бу ғаризанинг кучли ёки кучсиз таъсири, шунингдек, одамларнинг ўз ғаризаларини қондириш билан бевосита боғлиқ бўлган ҳаракатлар ва нарсаларга турли баҳо беришга олиб келган турли таъсирлар туфайлидир.
Натижада уларнинг баҳолари бир-бирига зид бўлиб, атроф-муҳит ва ташқи ундовчи омиллар таъсирига туша бошлади.
Инсон ғаризани рухсат этилган нарса ва тўғри тизим томонидан белгиланган усул билан қондиришлиги тўғри бўлган ҳаракатдир. Масалан, аёл киши билан тўғри бўлган никоҳ орқали бирлашишлик жинсий мойилликни қондиради ва бу нав ғаризасини тўғри қондиришлик бўлади. Чунки аёл ташқи қўзғатувчи омил ҳисобланади ва Аллоҳ Таоло уни мана шу эҳтиёжни қондириш учун яратди ҳамда бу эҳтиёжни никоҳ орқали қондириши учун бажариладиган амалларни тартибга солди.
Агар инсон ўзига рухсат этилмаган аёл билан бирлашган бўлса ва буни никоҳсиз амалга оширган бўлса, у ҳолда бу қондиришлик хато бўлади, чунки бундай қондиришлик тўғри бўлган тизимга зид келади. Агар инсон жинсий мойиллигини ҳайвон билан ёки ўзининг жинси билан, яъни аёл аёл билан, эркак эркак билан қондирса, бу ғайритабиий бўлади ва бу ҳам тўғри тизимга зид бўлади.
Тадайюн ғаризасини Аллоҳнинг буйруқлари асосида қондиришлик, масалан, намоз, унда қондиришлик тўғри бўлади. Лекин Аллоҳнинг буйруқларига асоланмай қондирилса, масалан, (ўзини атрофида айланишлиги каби) бу нотўғри бўлади ва хаттоки мақсади Аллоҳнинг розилига эришиш бўлса ҳам. Чунки ибодатни қандай қилишликни ҳам Аллоҳ Таоло бизга тартибга солиб берди.
Бутларга худо деб сиғинишлик асосида ғаризани қондиришлик ғайритабиий бўлади, чунки бутлар инсондаги ноқислик, ожизлик ва муҳтожлик туйғуларини қондира олмайди. Ва бутлар инсондан ҳам кўпроқ чекланган бўлади.
Инсонни шахс сифатида сақлаб қолувчи бақо ғаризасини Аллоҳ Таолонинг буйруқлари асосида қондиришлиги, масалан нарсани сотиб олишлиги билан, у ҳолда тўғри бўлади. Агар инсон бошқанинг мулкини ўғирлашлик билан қондирса бу нотўғри бўлади, чунки Шариат ўғриликни маън қилди. Мусулмон киши спиртли ичимлик ёки чўчқа гўштини сотишлик билан пул топиб ғаризасини қондирса, бу ғайритабиий ҳисобланади, чунки бундай савдо мусулмонга ҳаром қилинган ва буни исломда ҳеч қандай қиймати йўқ. Мулкка эгалик қилишнинг бундай тури маън қилинган ва ғаризани қондиришликка яроқсиз ҳисобланади.
Муҳаммад Ҳусайн Абдуллоҳ
