Nike, Adidas, Kappa компаниялари маҳсулотларини ишлатишнинг ҳукми тўғрисидаги саволга жавоб
Nike, Adidas, Kappa компаниялари маҳсулотларини ишлатишнинг ҳукми тўғрисидаги саволга жавоб
Таҳририятимизга Orhan исмли мухлисимиздан келган саволга жавоб.
Савол:
Ассалому алайкум биродар, қандай аҳволингиз? Мени икки саволим бор.
Биринчи: Nike, Adidas, Kappa ва шунга ўхшаш баьзи марка ва рамздаги кийим ва бошқа нарсаларни сотиб олиш, сотиш, кийиш ва ишлатиш жоизми? Баьзи одамлар буларнинг рамзи бошқа диндан келиб чиққан рамзлар, улар маълум эътиқод ва илоҳларнинг номи. Шу сабабли мусулмон одам у нарсаларни ишлатиши жоиз эмас дейишади. Шу тўғрими?
Иккинчи: Amvay, Oriflame рамзидаги молларни сотиш, сотиб олиш, ишлатиш ва шу ширкатларга аъзо бўлиб ишлашни ҳам баъзи мусулмон биродарларимиз жоиз эмас, чунки у ширкатларнинг хўжайини яҳудий, улар шу ширкат орқали топган пулларини Исломни йўқ қилиш учун ишлатади, бу бўлса гуноҳга ва зулмга ёрдам беришдир. Шу сабабли бу амаллар ҳам ҳаром дейишади. Бу тўғрими? Саволларимга шаръий далиллари билан аниқ жавоб берсангиз. Аллоҳ илмингизни зиёда қилсин.
Жавоб:
بسم الله الرحمن الرحيم
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ ۖ فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ ۚ ذَٰلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلًا
“Эй иймон келтирганлар, Аллоҳга итоат қилинг ва пайғамбарга ҳамда ўзларингиздан бўлган (яъни мусулмон бўлиб Аллоҳнинг ҳукмларини татбиқ қилаётган) ҳокимларга бўйинсунинг! Бордию бирон муаммога дуч келсангиз — агар ҳақиқатан Аллоҳга ва охират кунига ишонсангиз — у муаммони Аллоҳга ва пайғамбарига қайтаринг! Мана шу яхшироқ ва чиройлироқ ечимдир”. (Нисо. 59)
Ва алайкум ассалом ва роҳматуллоҳ, Аллоҳга шукр яхши раҳмат.
Биринчи саволга жавоб.
Nike бренди ҳақида. 1964 йилда АҚШнинг Орегон илмий тадқиқотлар университети студенти Фил Найт томонидан асос солинган. Компания спорт кийимлари ва пояфзаллари ишлаб чиқаришга ихтисослашган. Компанияга асос солинган вақтда унинг номи Blue Ribbon Sports деб номланган. 1978 йилда унинг номи Nike га ўзгартирилган.
Nike сўзи қадимги грек афсоналарида ғалаба илоҳи деб ишониладиган, ана шу афсоналардаги иккинчи даражали илоҳ Паллант ва Стикларнинг фарзанди Никанинг исмидан олинган. Демак, Nike спорт кийимлари ва пояфзаллари номи ўзи билан қадимги грек афсоналаридаги кўпилоҳликка тарғиботни ифодалайди.
Adidas бренди ҳақида. Бу компанияга 1925 йилда Германиянинг Херцогенаурах шаҳрида яшовчи пояфзалчи косиб Адольф ва унинг акаси Рудольф Дасслерлар томонидан асос солинган ва аввалда компаниянинг номи Gebrüder Dassler бўлган. Кейинроқ ака-укалар ўртасида келишмовчилик пайдо бўлиб, Рудольф ўзи алоҳида спорт кийимлари ва пояфзаллари ишлаб чиқарувчи корхона очади ва бу корхона ҳозирда Puma номи билан машҳур. Адольф эса акаси ўйиндан чиқиб кетганидан кейин компания номини Adidas га ўзгартиради. Adidas сўзи ана шу асосчининг ўзини исми ва отасининг исмларини бош бўғинларидан фойдаланиб тузилган: Адольф – Adolf – Adi ва Дасслер – Dassler – Das = Adidas. Демак, бу сўзнинг маъноси “Адольф ва Дасслер” деган маънони беради.
Adidas брендининг рамзлари, логотиплари ҳақида. Adidas компанияси Adidas AG номи учун эмблема сифатида пирамида шаклидаги учта алоҳида алоҳида бир-бирига параллел, лекин бир томонга ёнбошлаб турган (ўнгдан чапга) қора устунлар расмидан фойдаланади. Буни бир маънода учта юқорига қараб интилаётган куч ёки нур ёки жуда катта ишлаб чиқариш корхоналарини ифодалаш учун бир-биридан алоҳида иморатлар маъносида, деб тушуниш мумкин бўлади.
Adidas Originals бренди учун, қора рангдаги учбаргли беда барги ва ушбу баргнинг ўрта қисмидан пастроғида энига учта оқ нур ўтгани расмидан фойдаланади.
Adidas Style бренди учун эса, қора рангдаги думалоқ шар (ер шари маъносида – Муслим.) ва ушбу думалоқ шарнинг чапки паст қисмидан юқорига қараб таралаётган оқ рангдаги нур кўринишидаги эмблемадан фойдаланади.
Kappa бренди ҳақида. 1916 йилда Италиянинг Турин шаҳрида асос солинган, футболга оид спорт махсулотлари ишлаб чиқаришга ихтисослашган хусусий компания. Карра брендининг логотипида Карра сўзи ва бу сўзнинг чап томонида иккита кийимсиз одамнинг бир-бирига орқама орқа суяниб ўтиргани расми бор. Ушбу кийимсиз одамлар расми келиб чиқиши тарихида айтилишига кўра, 1969 йилда фотографлар фотосессиялар қилишган ва фотографлардан бири бир-бирига орқалари билан суяниб ўтирган бир йигит ва қизнинг расмини олган. Бу расмдан компания раҳбарияти таъсирланганини айтиб, компания логотипи учун бир йигит ва қизнинг кийимсиз ҳолда бир-бирига орқалари билан суяниб ўтирганлари расмидан фойдаланган. Ушбу расмдаги кийимсиз қиз расми ҳозирги Ғарб маданиятида аёлларнинг таналарини кўрсатишлари назокат экани, улар танада ҳам ва бошқада ҳам эркаклар билан тенг эканини ифодалашда қўлланади.
Kappa сўзи жуда кўп маъноларда келган, масалан, Карра – Ирландиядаги бир қишлоқнинг номи, япон мифологиясида сувдаги ёвуз руҳ, грек алифбосидаги ўнинчи ҳарф, алгебрада иккита параболанинг ўзаро симметрик қарама-қарши жойлашиши, тиш қопламаси, миядаги бўлаётган жараёнларни аниқлашда электроэнцефалограмманинг ҳар бир кўрсатган тўлқин ритми ва бошқалар. Компания асосчиси ушбу маъноларнинг қай бирини эътиборга олганини аниқлай олмадим.
Хулоса
Хулоса қиладиган бўлсак, кўриниб турибдики, Nike ва Карра брендлари маҳсулотларидан мусулмон банда фойдаланиши жоиз эмас. Чунки Nike ўз номида қадимги грек афсоналаридаги кўпилоҳликка тарбиғот қилади, Карра эса, йигит ва қизнинг кийимсиз бўлишидан таъсирланиб янгиликлар яратиш манбаси эканига далолат қилишга олиб боради. Бу иккала ҳолатларни мусулмон одам ўзи учун мубоҳ қилиб фойдаланиши шаръан ҳаромдир. Карра тўғрисида баъзи мужтаҳидлар бошқача раъйлар айтган бўлишлари мумкин, лекин мен бу ерда Карра логотипидаги одамчалар расмларида кийимсизлик аниқ билиниб тургани, бу расмларни келиб чиқишида компания эгалари айнан “кийимсиз йигит ва қиз” маъносига урғу берганликларидан ва ушбу расмдаги кийимсиз қиз расми Ғарб ҳазоратида аёлларнинг эркаклар билан тенг ҳуқуқлилик тимсоли деб эътибор қилинишидан келиб чиқиб, бу ерда ёшларни кийимсиз бирга бўлишлари, ўзларини оммага кўз-кўз қилишларига тарғибот маъноси ва аёллар ҳуқуқлари эркаклар ҳуқуқлари билан тенг деган тушунчани тарқатишга ҳаракат бор, деб тушундим ва шундан келиб чиқиб, “Ҳаромга олиб борувчи нарса ҳам ҳаромдир” қоидасига кўра ва “الرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّسَاء بِمَا فَضَّلَ اللّهُ بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ وَبِمَا أَنفَقُواْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ – Аллоҳ баъзиларини баъзиларидан устун қилгани ва молларидан сарфлаганлари учун эркаклар аёлларга раҳбардирлар” (Нисо. 34) оятига кўра, ушбу бренд маҳсулотларидан фойдаланишни ҳаром деб ҳисобладим. Зеро, аёллар эркаклар билан тенг ҳуқуқли бўла олмайдилар, Аллоҳ уларнинг устига эркакларни бошлиқ қилиб белгилаб қўйган. Уларни тенг ҳуқуқли бўлишларига алоқадор нарсаларга чақириш ёки ана шундай тарғиботларни қилувчи маҳсулотларни ишлатиш жоиз эмас. Исломда эркак ва аёлнинг кийимсиз ҳолида ҳатто расмларини ҳам оммага кўрсатиш, уларни кўриш ҳам шаръан ҳаром, бу ҳукмда бирон бир мужтаҳид ихтилоф қилмаган.
Энди Adidas га келсак, Adidas сўзи фақатгина ушбу компания бошлиғи ва унинг отаси исмларининг бош бўғинларидан иборат экани ва бу компаниянинг турли эмблема-рамзлари ҳам бирон бир ношаръий маънога далолат қилмаслиги тафсилотини юқорида кўрдик. Шундан келиб чиқиб, Adidas нинг ҳар қандай маҳсулотини ишлатиш, сотиш, сотиб олиш ва бошқа истеъмол турлари шаръан жоиз.
Иккинчи саволга жавоб.
Amvay ва Оriflame компаниялари маҳсулотларини ишлатиш ва бошқа истеъмол турларининг мусулмон учун ҳукми.
Саволда ушбу компанияларни эгалари яҳудий бўлгани учун уларда ишлаб бўлмайди, у маҳсулотларни олиб бўлмайди каби гаплар айтилибди.
Бу саволга жавоб бериш учун Ҳизб ут-Таҳрир жамоаси асосчиси Шайх Тақийюддин Набаҳонийнинг “Исломда иқтисод низоми” китобининг “Мусулмон бўлмаган одамни ишга ёллаш” мавзусидан фойдаланган ҳолда жавоб беришга ҳаракат қиламан.
Ғайримусулмонни ишга ёллаш ҳукми
Ёлловчи ва ёлланувчи икковлари ёки бири мусулмон бўлишлари шарт эмас, чунки Расулуллоҳ с.а.в.нинг қилган ишларига биноан ва ҳар қандай ҳалол (мубоҳ) ишларда ҳамда киши ёллаб бажартириладиган давлат ишларида ғайримусулмонларни ёллашга қилинган саҳобалар ижмосига биноан мусулмон киши ғайримусулмонни ёллаши ҳар қандай ҳолда мумкин. Масалан, Расулуллоҳ с.а.в. бир яҳудийни котибликка, яна бирини таржимонликка ёллаганлар. Бухорий ўзининг “Саҳиҳ”ида Расулуллоҳ с.а.в.нинг бир мушрикни йўл бошловчиликка ёллаганлари тўғрисидаги ривоятни келтирган. Абу Бакр ва Умар насронийларни мол ҳисоблашга ёллашган.
Мусулмон киши ғайримусулмонни ёллаши ҳалол бўлгани каби, мусулмон киши ғайримусулмонга ҳаром бўлмаган ишларда ёлланиши ҳам мумкин. Аммо қилинадиган иш ҳаром бўлса, ёлловчи мусулмон ёки ғайримусулмон бўлса ҳам мумкин эмас. Шунга кўра, демак, мусулмон одам насронийга ишга ёлланиши мумкин, бу мусулмонни хорлаш учун кофир қўлига қарам қилиб қўйиш эмас, балки бировга ёлланиш, холос. Бу масалаларда ёлловчи ёки ёлланувчи мусулмон бўлиши шарт эмас. Масалан, Термизийнинг ривоят қилишича, Али р.а. яҳудийга ёлланиб, бир челак сувни битта хурмо эвазига қуйиб берардилар, буни Расулуллоҳ с.а.в.га айтганларида ундан қайтармаганлар, чунки бу бирор нарса эвазига шартлашиш бўлиб, мусулмонни хорлайдиган жойи йўқ. Иқтибос тугади.
Яҳудий, насроний ёки бошқа мушриклар билан савдо қилиш, уларнинг нарсаларини сотиб олиш масаласи ҳам худди шундай, яъни улар билан мусулмон учун ҳалол бўлган нарсаларни олди сотдисида савдо алоқалари қилиш жоиз. Бунга Росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг яҳудийдан совут сотиб олганлари воқеасини далил қилиш мумкин.
Булардан келиб чиқиб айтишимиз мумкинки, юқорида келтирилган компаниялар бўладими ёки бошқа кофирларга тегишли компаниялар бўладими, агар қилинаётган иш ҳалол бўлса ёки олинаётган нарса ҳалол нарса бўлса, шаръан жоиз. Улар Ислом қаршисига пул ўтказади, деган маънодаги оммада тарқаган гапни далил қилинмайди. Кофирларнинг Исломга қарши пул сарфлашлари уларнинг маҳсулоти ёки улар билан ёлланиш ишларини қилиш ишларини ҳаромга олиб борса, унда дунёга машҳур катта компаниялар, масалан, Coca Cola, Pepsi, Loreal, Facebook, Google, турли кийимлар, автомобиллар, смартфонлар ва бошқа минглаган турдаги кофирларга тегишли брендлар маҳсулотларини сотиб олиш ёки улардан фойдаланиш ҳаромга чиқиб кетади. Facebook ва Google компаниялари эгалари ҳам яҳудийлар. Саволдаги раъйни айтган мусулмон дўстларимиз ушбу интернет тармоқларидан фойдаланишни ҳам ҳаром дейишармикин?!
Хулоса қилиб айтиш мумкинки, Amvay ёки Oriflame каби компаниялар маҳсулотларини, агар у маҳсулотларнинг ўзи пок ҳалол нарсалар бўлса, сотиб олиш, уларни ишлатиш жоиз. Лекин ушбу компанияларнинг ишлаш тартиби “тармоқли маркетинг” деб номланувчи услубда ўз маҳсулотларини сотади. Ислом шариатига кўра, тармоқли маркетинг (сетевой маркетинг) билан шуғулланиш ҳаром, ундай йўл билан савдо қилиш жоиз бўлмайди, лекин саволда ушбу компаниялар маҳсулотларидан фойдаланиш сўралган, уларнинг савдосига аралашиб, уларга ишлаш ҳақида сўралмагани сабабли, бу мавзу тафсилотига киришмаймиз. Яъни саволдаги маънога нисбатан шаръий ҳукм – ушбу компаниялар маҳсулотларини, агар савдо тармоқли макетинг кўринишида бўлмаса, оддий олди-сотди кўринишида бўлса, у маҳсулотларни сотиб олиш жоиз, ҳалол. Лекин ушбу компанияларга тармоқли маркетинг тармоғига битта бўғин сифатида ишга кириб, уларга тармоқли маркетингдаги бир аъзо сифатида ёлланиб ишлаш жоиз эмас (яъни агар оддий олди-сотди йўли билан ушбу компаниялар маҳсулотларини олиб сотилса, жоиз бўлаверади). Бу жоиз эмаслик, кофирларга ёлланиб ишлаш сабабли эмас, тармоқли маркетинг услубида савдо қилиш мусулмон учун жоиз эмаслиги сабаблидир. Валлоҳу аълам.
Ҳизб ут-Таҳрирнинг Ўзбекистондаги медиа офиси. Муслим.
26.06.2018й.
