Уйғониш тўғрисида туркумидан: Аллоҳ Таъолонинг илми ва иродаси инсонни амаллар бажаришида мажбурламайди
بسم الله الرحمن الرحيم
Уйғониш тўғрисида туркумидан: Аллоҳ Таъолонинг илми ва иродаси инсонни амаллар бажаришида мажбурламайди
Инсонларга айнан уйғониш нима эканлигини танитишдан кўзлаган мақсадимиз, улар уйғонишни таниш натижасида уйғониш сари ҳаракат қилсинлар, ин ша Аллоҳ!
Қазо ва қадар масаласига оид бўлган, инсоннинг қандай амаллар устида жавобгар бўлишию жавобгар бўлмаслиги, ҳисоб – китоб қилиниши ва натижада мукофотга лойиқ ёки жазога мубтало бўлиши борасида тўхталиб ўтдик. Бу мавзуда тафаккур қилиш орқали инсонларда, айрим саволлар туғилиши табиий. Мисол учун: “Ҳидоятланиш инсоннинг ўзиданми ёки унга мажбурланадими?” – деган савол каби. Бундай саволлар Аллоҳ Таъолонинг илми ва иродаси тўғрисидаги тушунчалар билан боғлиқ. Инсон булар борасида етарлича тушунчага эга бўлиб олмас экан, унинг тасаввурида Ислом аниқ ва тиниқ бўлмаган ҳамда тўлиқ шаклланмаган ҳолатда намоён бўлади. Исломга нисбатан бундай тасаввур шу инсондаги амалларга ўз таъсирини кўрсатмай қолмайди. Бундай инсонлар томонидан Ислом тўғрисида билдирилган фикрлар ҳам чалкаш ва баъзан адаштирувчи бўлиб қолиши табиий. Чунки аниқ тушуниб олинмаган нарса устида билдирилган фикр хато бўлиши мумкинлигидан ташқари унга эргашувчиларни ҳам нотўғри амаллар қилишига сабаб бўлади. Ҳаттоки бундай хато тушунчадаги инсонлар баъзи ҳолларда Аллоҳ Таъолога туҳмат қилиб қўйишгача боришади. Худди инсонни азобга гирифтор бўладиган амалларни бажаришга Аллоҳ Таъоло мажбурлаб, кейин шу инсонни Аллоҳнинг ўзи жазолайди, деб фикр билдирадиганлар каби, астағфируллоҳ. Аллоҳ Таъоло улар янглишиб ёки била туриб туҳмат қилганларидек золим ва адолатсиз эмас.
Аллоҳнинг илми ва иродаси борасида аниқ тушунчаларнинг ҳосил бўлиши Ислом тўғрисидаги умумий тасаввурнинг аниқ ва равшан бўлишига сабаб бўлади. Чунки бу мавзу Ислом шариатига чиройли тарзда амал қилишда ва инсон ўзининг бу дунё ҳаётидаги ўрнини англаб етишида муҳим саналган тушунчаларнинг шаклланишида жиддий аҳамиятга эга бўлган масалалардан ҳисобланади. Мисол учун: “Инсоннинг иймон келтириши, шариатга бўйсуниб яшашида Аллоҳнинг илми ва иродаси мажбурлайдими?” каби саволларга жавоб бера олишлик ҳар бир мусулмоннинг вазифасидир.
Бу мавзуда мулоҳазага киришишда, аввало, англаб олиниши лозимки, Аллоҳнинг илми ва иродаси ҳақида тўғри тушунчалар шаклланиши учун “Аллоҳнинг илми ва иродаси инсонни ўз иҳтиёри билан қиладиган амалларига мажбурлайдими ёки йўқми?” – деган саволга жавоб топиш жиҳатидан ёндошиш лозим. Чунки инсонлар ўзлари жавобгар бўлган амалларда айнан мана шу масалалардаги нотўғри тушунчалари орқали хатоликларга йўл қўядилар.
Аллоҳнинг илми инсонни бирор ишга мажбур қилмайди. Аллоҳ бўлиб ўтган ва келажакда бўладиган барча ишларни билгувчи Зотдир. “Лавҳул – маҳфузда ёзиб қўйилган” дегани Аллоҳ Таъолонинг илми барча нарсани қамраб олгани, яъни Аллоҳ Таъоло билмайдиган ҳеч нарса йўқлигини англатади. Аллоҳ Таъоло инсонни қандай амал қилиши ёки қилмаслиги ҳақида барча нарсани билади. Лекин “Аллоҳ Таъоло барча нарсаларни билиб туради” – дейишлик, “Инсонни бирор амални бажаришга мажбур қилади” – дегани эмас. Аллоҳ Таъолонинг илми бирор инсонни на ёмон амал қилишга ва на яхши амал қилишга мажбурлайди. Инсон бирор амалга иҳтиёрий равишда қўл урар экан, инсоннинг бу ишга ўз иҳтиёри билан киришишини Аллоҳ Таъоло аввалдан билади. Айтиб ўтганимиздек, Аллоҳ Таъолонинг илми инсонни шу ишни бажаришга мажбур қилмайди. Аллоҳ Таъолонинг илмини инсоннинг илмига қиёслаш мумкин эмас, чунки инсон бирор нарсани билиши учун у нарсани кузатади, шу нарса тўғрисидаги собиқ маълумотларга муҳтож бўлади. Лекин Аллоҳ Таъоло дунё ҳаётини ва ундаги инсонларнинг амалларини яралмасидан аввал ёзиб қўйган Зотдир. Бу ИЛМни инсондаги кузатиш орқали, сезгилари ёрдамида ҳис қилиниб, қабул қилинган собиқ маълумотларга ёки чекланган ақл орқали эришилган идрок қилиш натижасидаги билимга қиёслаш мумкин эмас.
Аллоҳ Таъолонинг иродаси ҳам инсонни бирор амалга мажбурламайди. Ирода ва хоҳиш бир маънодадир. Аллоҳ Таъоло хоҳламаса дарахтнинг бир дона барги ҳам тўкилмайди. Яъни барча катта ишлардан кичик амалларгача Аллоҳнинг иродаси билан бўлади. Аллоҳ хоҳлаган иш бўлади, Аллоҳ хоҳламаган иш бўлмайди. Бу фикрлардан Аллоҳнинг иродаси инсонни амаллар қилишга мажбурлайди, деган тушунча келиб чиқмаслиги керак. Чунки Аллоҳ Таъолонинг хоҳиши инсонни на ёмон амалга ва на яхши амалга мажбурлайди. Бирор ишни инсон амалга оширишга киришар экан, унинг бу амалини рўёбга чиқишидан ҳеч нарса тўсиб қолмаса ва инсон бу амалдан кўзлаган мақсадига эришса, бундан билиш мумкинки, бу ишни бўлишини Аллоҳ ирода қилган бўлади. Лекин инсон ҳаракат қилса ва шу амални бажара олмаса Аллоҳ бу ишни ирода қилмаган бўлади.
Аллоҳнинг илми ва иродаси инсонни бирор амалга мажбур қилмаслиги борасида тўғри тушунчага келиб олишда бир нарсани ёдимизда тутишимиз лозимки, Аллоҳ Таъоло мукаммал ва дунё ҳаётидан ташқарида, яъни бу дунё ҳаётидаги қонун-қоидаларга бўйсунмайдиган Зотдир. У Зотнинг илми ва иродаси ҳам шундай бир мукаммалликка эгаки, бу нарсаларни инсон ўзининг чекланган ақли билан тўла идрок қила олмайди. Тўғри, инсон амалга ошира олган ишни Аллоҳ Таъоло аввалдан билган бўлади, лекин Аллоҳ Таъолонинг мукаммал Зот эканлигига иймонимиз комил бўлмоғи керакки, Аллоҳнинг инсон бажарган ишни аввалдан билганлиги, шу ишни амалга оширишда инсонни мажбурлаб қўймади. Аллоҳнинг иродаси ҳам худди шу каби, яъни инсон бирор ишни ўз иҳтиёри билан ҳаракат қилиб амалга ошира олса, биламизки бу ишни амалга ошишини Аллоҳ ирода қилган бўлади. Лекин Аллоҳнинг иродаси шу ишни амалга ошираётган инсонни мажбурламайди. Аллоҳ Таъолонинг иродаси ва илмини идрок қила олмаслигимиз, айнан мана шу жиҳатдан ҳам маълум бўладики, инсоннинг ўз иҳтиёри билан амалга оширадиган ишларини Аллоҳ аввалдан билиб турса ҳам ёки шу ишларни бўлишини ирода қилган бўлса ҳам Аллоҳнинг иродаси ва илми бу ишларни бажаришида инсонни мажбурламайди. Яъни унинг иҳтиёрига Аллоҳнинг илми ва иродаси таъсир кўрсатмаган ҳолда инсоннинг ўзи, ўз иҳтиёри билан амалга оширади.
Ҳизб ут – Таҳрирнинг Ўзбекистондаги медиа офиси. Абдуллоҳ
17.12.2016й
