Халифалик Давлатида моллар
Халифалик Давлатида моллар
ЖИЗЯ
(2)
بِسْمِ اللهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِيم
Жизя қачон соқит бўлади?
Исломга кириш билан жизя соқит бўлади. Кимки Исломга кирса, тўлайдиган жизяси соқит бўлади. Хоҳ йилнинг бошида, ярмида, охирида ёки тугагандан кейин мусулмон бўлсин, Аллоҳ Таолонинг ушбу сўзи сабабли унга мутлақо ҳеч нарса вожиб бўлмайди:
قُلْ لِلَّذِينَ كَفَرُوا إِنْ يَنتَهُوا يُغْفَرْ لَهُمْ مَا قَدْ سَلَفَ
– “Кофир кимсаларга айтингки, агар куфрларидан тийилсалар, ўтган ишлари мағфират қилинади”. (Анфол:38)
Расулуллоҳ ﷺдан Ибн Аббос шундай деб ривоят қиладилар. Расулуллоҳ ﷺ айтадиларки: «Муслимга жизя вожиб эмас». Жизя куфр сабаблидир, уни Ислом соқит қилади. Жизя Ислом билан бирор кўринишда жамланмайди. Зотан Ислом ўзидан олдинги ширк, куфр, гуноҳларни бекор қиларкан, қандай қилиб жизя ва унинг хорлигини бекор қилмасин? Расулуллоҳ ﷺдан ушбу сўзлар ривоят қилинди: «Ислом ўзидан олдинги нарсаларни бекор қилиб ташлайди». Масруқдан ривоят қилинадики: ажам (яъни араблардан бошқа миллатдаги одам)лардан бири Исломга кирди. Ундан жизя олинарди. Шунда у Умар ибн Хаттобнинг олдиларига келиб шундай деди: «Эй амирул мўминин, мен Исломга кирдим», Умар р.а.: «Балки, сен сақланиш учун киргандирсан?» дедилар. Шунда у: «Исломда мени сақлайдиган нарса йўқми?», деганди, Умар р.а. “Бор” дедилар. Умар р.а. ундан жизя олинмаслиги ҳақида хат ёзиб юбордилар.
Жизя тўлайдиган шахс, жизя тўлаш йили ўтмасдан ўлса, ўлими билан жизя соқит қилинмайди. Чунки жизя унга вожиб қарз бўлгандир. Шунинг учун меросидан, қолган қарзлари каби жизяни ҳам тўлаш вожиб бўлади. Ўлган одамни ташлаб кетган мероси бўлмаса, жизя ундан соқит бўлади ва меросхўрларига вожиб бўлмайди. Чунки ўлган одам фақир, муҳтожнинг ҳукмида бўлади.
Зиммий аҳлидан жизя вожиб бўлган бирон кимсанинг жизясидан кечилмайди. Чунки оят ва ҳадислар кечишни эмас, олишни вожиб қилади. Кечиш тўғрисидаги ҳадис келган кимсадангина кечилади. Агар бир зиммий Ислом қўшинига аскар бўлиб кирса, мусулмонлар қаторида кофирлар билан жанг қилса ёки унга вазифа юкланса, у куфрда экан, бу ишлар ундан жизяни соқит қилолмайди. Чунки у қўшинга қўшилганига ёки вазифасига кўра маош олади.
Зиммий аҳлини динлари ва гуруҳларига кўра, ҳаммасига хос қайднома тутилади. У қайднома учун кишилар рўйхатида ажратилган хос ўрин бўлиб, зиммийларнинг туғилиш вақтлари, умрлари, вафотлари ҳамда молиявий ҳолатлар, маълумотлар қайд қилинади. Жизяни белгиланиши шунга асосланади. Зиммийлар мусулмонлар қайдномасига ёзилмайдилар, балки уларнинг қайдномалари ўзларига хос юритилади.
Жизянинг миқдори
Фарз қилинган жизянинг миқдори Расулуллоҳ ﷺ ва у кишидан кейинги халифалар даврида бир хил бўлмай, балки бир ўринда бошқача, иккинчи ўринда бошқача бўлган. Расулуллоҳ ﷺ Муозни Яманга юборган вақтларида, зиммий аҳлидан иборат балоғатга етган ҳар бир кимсадан бир динор ёки бир динор баробарлигида мат олмоқлигини буюрдилар. Умар р.а. Шом ва Миср аҳлининг бойларига тўрт динор, ўртаҳол одамларга икки динор, касб қилувчи фақирга бир динорни белгиладилар. Шунингдек, жизядан ташқари қўшинни озиқлантириш ва мусулмонларни меҳмон қилишни белгиладилар. Ироқ аҳлининг бойларига қирқ саккиз дирҳам, ўртаҳол одамларга йигирма тўрт дирҳам, касб қилувчи камбағалга ўн икки дирҳам беришни юкладилар.
Бану Тағлиб насронийлари жизя бериш вожиблигини рад қилганларида, Умар р.а. закотни икки баробар ошириб қўйдилар.
Нўмон Ибн Зураҳдан ривоят қилинадики, у киши Бану Тағлиб насронийлари хусусида Умар ибн Хаттоб билан гаплашдилар. Умар Бану Тағлиб қабиласидан жизя олишни қасд қилганда улар шаҳарларга тарқаб кетдилар. Нўмон Умар р.а.га айтдики: «Эй мўминлар амири, Бану Тағлиб араб қавмидир, улар жизя беришдан ор қилмоқдалар. Улар фақатгина экин-тикин ва чорва эгаларидирлар. Уларда душмандан ўч олишлик бор. Ўзингизнинг зарарингизга улар сабабли душманингизга ёрдам бериб қўйманг». Умар р.а. улар билан садақа (яъни закотни) икки баробар қилиб бериш ҳақида сулҳ тузди».
Саҳиҳи Бухорийда Абий Нажихдан ривоят қилинади. Айтадиларки: «Мен Мужоҳидга нимага солиқ Шом аҳлига тўрт динор, Яман аҳлига бир динор қилиб белгиланган?» деган эдим, у: «Бу нарса уларнинг бойлик даражасига қараб белгиланган», деди. Умар р.а. зиммийларга белгилаб берган динорларни бугунги кунда тилла учун ўлчов бирлиги деб эътибор қилинган грамм билан белгилаш қуйидагича бўлади:
Бой – 4 динор (1 динор=4,25гр олтин) = 17гр олтин
Ўртаҳол – 2 динор = 8.5гр олтин
Касб қилувчи камбағал – 1 динор = 4.25гр олтин
Шундан аниқ бўлдики, жизянинг миқдори бир хил эмас ҳамда закот нисобларига ўхшаш ўтиб кетиш жоиз бўлмаган ҳад билан чегараланмаган. Балки бу миқдорни белгилаш халифанинг раъйи ва ижтиҳодига ташлангандир. Халифа зиммийларга машаққат келтирмайдиган, тоқатларидан ошиғини юкламайдиган даражадаги, миқдорни белгилашда бойлик ва камбағаллик томонларига риоя қилади. Шунингдек, миқдорни белгилашда байтулмолга зиён етмаслигини, зиммийлар бўйнидаги молдан байтулмолни маҳрум қилмаслик ҳам эътиборга олинади.
Бойлик, ўртаҳоллик, фақирлик даражаларини белгилашда урфга ҳамда шу хусусда билимли, тажрибали кишиларга мурожаат қилинади. Халифа бойлар, ўртаҳоллар, фақирлар орасини ажратиш учун ҳамда уларга хос даражаларни белгилаш учун ва бой ҳам, ўртаҳол ҳам, касб қилувчи фақир ҳам қурби етадиган миқдорни билиш учун билимли, тажрибали шахсларни тайин қилади. Бу тайин қилиш халифанинг раъйи ва ижтиҳоди билан жизя миқдорини белгилаш зиммийларни уринтириб қўймайдиган, тоқатларидан ошиқ нарсани уларга юкламайдиган, шу билан бирга байтулмолга зиён етказмайдиган ва байтулмол ҳаққини камайтириб қўймайдиган даражада бўлишини таъминлайди.
Ҳизб ут-Таҳрирнинг Ўзбекистондаги матбуот бўлими
25.04.2022й
