Марказий Осиё ва Афғонистон: рақобат майдонидаги зиддият
Марказий Осиё ва Афғонистон: рақобат майдонидаги зиддият
بِسْمِ اللهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِيمِ
Афғонистонда Ўзбекистон компанияси иштирокида газ конини ўзлаштириш ишлари бошланди. Бу ҳақда Афғонистон бош вазирининг иқтисодий масалалар бўйича ўринбосари вазифасини бажарувчи Абдул Ғани Бародар Охунд матбуот хизмати хабар берди.
Афғонистон расмийларининг баҳолашича, Тути-Майдон кони 7,5 минг квадрат километр майдонни эгаллайди ва 3 триллион куб метр атрофида газ захирасига эга. Ҳозиргача 30 га яқин қудуқ бурғиланган бўлиб, биринчи навбатда саккизта эски қудуқни қайта тиклаш режалаштирилган.
Дастлабки икки йилда қазиб олинган газ Афғонистон ичкарисида 100 МВт гача электр энергияси ишлаб чиқариш учун ишлатилади, шундан сўнг экспортга етказиб бериш бошланади.
«Бу лойиҳа мамлакатнинг газ ва электр энергияси импортига қарамлигини камайтириш, хорижий валютанинг чиқиб кетишини камайтириш ва газ экспорти учун асос яратиш имконини беради», — дея таъкидлади Мулла Абдул Ғани Бародар.
Лойиҳани амалга оширувчи Eriell KAM қўшма корхонаси қудуқларни бурғилаш, шунингдек, қазиб олинган газни Ўзбекистонда қайта ишлаш учун ҳар йили тахминан 100 миллион доллар сармоя киритади.
Ўтган йили Президентнинг Афғонистон бўйича махсус вакили Исматулла Иргашев Eriell KAM Афғонистондаги газ конини ўзлаштириш бўйича 25 йил муддатга шартнома имзолаганини маълум қилган эди.
Ўзбекистоннинг энергетика компаниялари — асосан Eriell ва Enter Engineering — йирик лойиҳаларда асосий пудратчи сифатида иштирок этиб, Россияга энергия ресурслари ва инфратузилмалар орқали минтақавий таъсирни мустаҳкамлашда восита бўлиб хизмат қилади.
Eriellнинг асл эгалик таркиби оффшор структуралар орқали Россиянинг молиявий ва сиёсий манфаатлари билан боғлиқ шахсларга Газпромбанк, Геннадий Тимченко ва AMGA Consulting орқали тегишлидир. Россия
Eriell ва Enter Engineering орқали Ўзбекистон газ ва нефть конлари, шу жумладан, стратегик аҳамиятга эга объектлар — Муборак газни қайта ишлаш заводи ва Газли газ сақлаш иншооти каби инфратузилмаларни назорат қилади.
Сўнгги йилларда Марказий Осиё ва Афғонистоннинг энергетика сектори нафақат иқтисодий, балки глобал ва минтақавий геосиёсий рақобатнинг марказига айланди.
Хитой, Россия ва Ғарб бу минтақадаги табиий бойликлар — газ ва нефть конларини стратегик таъсир воситаси сифатида кўради.
Россия учун Афғонистон ҳар доим стратегик калит бўлиб келган. Украина уруши ортидан санкциялар қамалига тушган Кремл “Толибон” ҳукуматини тан олиш орқали жанубга йўл очишни кўзлади. Қозон шаҳридаги «Россия – Ислом дунёси» форумида Россия ва Афғонистон бешта ҳамкорлик меморандумини имзолади: Россиянинг «Интеко Групп» ва Афғонистоннинг «Central Green Power Company» ўртасида Балх, Фарёб ва Ҳиротда нефт қазиб олиш, қайта ишлаш ва завод қуриш бўйича келишув тузилди, Россия Афғонистонга камёб ер металларини ўзлаштиришда ёрдам беришини билдирди, шунингдек, Россия ва Ўзбекистон иштирокида трансафғон темир йўли лойиҳаси ишлаб чиқилмоқда. Афғонистон Бош вазири ўринбосари Абдул Ғани Бародар эса Саланг туннели учун қўшимча йўл қуришга Россияни жалб қилиш ҳамда Россия компанияларига хавфсизлик бўйича ёрдам беришга ваъда берди. Шу билан бирга, Афғонистон ҳукумати мамлакатни минтақавий транзит марказига айлантириш ниятини билдирди.
Хитой эса “Бир белбоғ, бир йўл” лойиҳаси орқали минтақада хавфсизлик ва иқтисодий жиҳатдан устунликка интилаяпти. Афғонистоннинг табиий ресурслари Пекин учун катта аҳамиятга эга. У Ғарб ва Россиянинг Афғонистонда таъсири кучайишидан хавотирда.
Жорий йил «Толибон» Хитойнинг CAPEIC фирмаси билан тузилган 25 йиллик нефт шартномасини бекор қилди ва Россия компанияларини Афғонистоннинг нефт-газ секторига сармоя киритишга очиқ таклиф қилди. Шунинг учун Хитой геосиёсий таъсирини кенгайтириш, Россиянинг устунлигини заифлаштириш ва глобал савдо йўлларини қўлга киритишга имкон қадар кенгрок эга бўлишга интилмоқда.
Европа Иттифоқи, хусусан, Германия ҳам Афғонистонга мунтазам депортация механизмларини йўлга қўйиш учун “Толибон” билан расман музокаралар олиб боришни бошлади. Германия ички ишлар вазири Александр Добриндтнинг “афғонларни муттасил ва даврий қайтариш” ҳақидаги баёнотлари ЕИнинг асосий мақсади иқтисодийдан кўра хавфсизлик ва демографик босим масалаларига қаратилганини кўрсатса-да, аслида Афғонистон билан муносабатларини энергетикани кўзлаган ҳолда миграцияни бошқариш орқали шакллантирмоқда.
Америка эса Яқин Шарқда яҳудий вужуди орқали зиддиятларни кучайтириши ортидан Марказий Осиёда ҳам хавфли вазиятни пайдо қилмоқда. Трамп кескин баёнот бериб, Афғонистондан америкаликлар томонидан қурилган Баграм авиабазасини Қўшма Штатларга қайтаришни талаб қилди.
«Агар Афғонистон АҚШ томонидан қурилган Баграм авиабазасини қайтармаса, ёмон нарсалар содир бўлади», — деб ёзди Оқ уй раҳбари ўзининг Truth Social ижтимоий тармоғида.
Афғонистон Мудофаа вазирлиги штаб бошлиғи Фасиҳуддин Фитрат: «Афғон ерининг бир сантиметрига нисбатан ҳам келишувга эришиш мумкин эмас», — деди.
Фитрат маҳаллий телеканал орқали берган интервьюсида эса «баъзи одамлар» базани «сиёсий келишув» орқали АҚШга топширишни таклиф қилаётганини таъкидлади.
Вашингтоннинг ушбу зиддияти Хитой ва Россиянинг минтақавий таъсирини чеклаш ва “Толибон” билан алоқаларига зарба бериш ва лаънати яҳуд вужудини хавотирга солаётган Покистон ракеталарини тўхтатишга қаратилган. «Биз Баграмни қайтаришга ҳаракат қиляпмиз. Бу база бизга керак. Асосий сабаблардан бири унинг жойлашган ўрнидир — Хитой ядро қуроли ишлаб чиқараётган жойдан атиги бир соатлик масофада», — деди Трамп. Бироқ, у мақсадига тўғридан-тўғри ҳарбий аралашувсиз, дипломатик таҳдид, прокси босим ва иқтисодий чоралар билан эришмоқчи. Ушбу зиддият фонида Пекинга бир гуруҳ америкалик қонунчилар етиб келди, бу 2019-йилдан бери бундай биринчи ташрифдир. Бу ҳақда Reuters хабар берди. Делегацияга собиқ Вакиллар палатасининг Қуролли кучлар қўмитаси раиси, Пентагон ва АҚШ армияси ишини назорат қилувчи демократ Адам Смит бошчилик қилмоқда.
Хитой Бош вазири Ли Сзян билан учрашув чоғида америкалик конгрессменлар дунёнинг икки йирик иқтисодиёти ўртасидаги мулоқотни қайта тиклаш зарурлигини таъкидладилар.
«Иккаламиз ҳам тан олишимиз мумкинки, Хитой ҳам, АҚШ ҳам бу муносабатларни мустаҳкамлаш устида ишлаши керак, бу муносабатлар АҚШ Вакиллар палатаси вакилларининг ташрифлари ўртасида олти йил ўтадиган даражада бўлмаслиги керак», — деди Смит.
Лекин бу жараён мураккаб ва хатарли. Минтақада рақобатнинг янада кучайиши билан бирга янги хавфларнинг ҳам пайдо бўлишига олиб келиши мумкин. Америка “Толибон” ҳукуматини заифлаштириш ва Хитой ҳамда Россияга қарши туриш учун прокси кучларни ишлатиши мумкин. Бу билвосита кучлар Афғонистон ва минтақа хавфсизлигига таҳдид туғдиришда муҳим рол ўйнайдиган гуруҳлар бўлиб, улар АҚШ, Хиндистон, Покистон ва бошқалар томонидан қўллаб-қувватланади. Америка ушбу прокси кучлардан фойдаланиб, минтақавий беқарорлик уюштирганига яқин ўтмишда гувоҳи бўлдик.
Ўз навбатида, Трамп маъмурияти Мирзиёев ҳукуматини геосиёсий мақсадлари йўлида “асосий иттифоқчи” деб кўрмоқда. Асосан, Мирзиёевнинг Трамп билан 5 сентябрдаги телефон суҳбатидан кейин Вашингтон-Тошкент алоқалари сезиларли кучайди. БМТ Бош Ассамблеясининг 80-сессияси доирасида Ню-Йоркка қилган сафарида ҳам, Мирзиёев Трамп маъмурияти томонидан қучоқ очиб, олқишланди. Бу эса АҚШнинг Хитой ва Россияга қарши геосиёсий рақобати ва иқтисодий манфаатлари, яъни минерал ресурслар билан боғлиқ.
Тошкент йирик кучлар ўйинида “геосиёсий кўприк”ка айланмоқда.
Исломий юрт бўлмиш Афғонистоннинг замини ҳам, табиий бойликлари ҳам Умматнинг мулкидир. Ўзбекистон ҳукумати бу бойликларга Ислом ва мусулмонлар душманларининг кириб бориши учун геосиёсий кўприк сифатида хизмат қилиши мусулмон биродарликка зид ва Уммат манфаатларига хиёнат ҳисобланади.
“Толибон” эса, ўз ҳукуматини легитим сифатида кўрсатиш ва ташқи дунёдан тан олинишни истамоқда. Лекин Исломда ҳокимиятнинг легитимлиги мустамлакачининг сармояси ёки дипломатик эътирофи билан эмас, балки Умматнинг байъати ҳамда ички ва ташқи сиёсатда исломий ҳукмларни тўлиқ татбиқ қилиш билан таъминланади.
Афғонистон ва Ўзбекистон исломий юртлар бўлиб, халқлари битта Умматнинг ажралмас бўлакларидир.
Уларнинг ўзаро муносабатлари мустамлакачи кофирлар орқали эмас, Аллоҳнинг шариатига таянган бир уммат сифатида қурилиши керак. Шундай экан, бу халқларнинг тақдирини ҳал қилувчи масала битта, у ҳам бўлса, Рошид Халифалик давлатининг тикланишидир. Зеро, Халифалик сунъий чегараларни улоқтириб ташлаб, уларни ягона вужуд каби бирлаштиради, хатарлардан ҳимоя қилиб, бойликларини фақат Уммат манфаатларига йўналтиради ва оламда иззат-икромга кўтаради.
Иззатуллоҳ
26.09.2025й
