Холислик тўғрисидаги саволга жавоб
Холислик тўғрисидаги саволга жавоб
Таҳририятимизга Абдуллоҳ исмли мухлисимиздан келган саволга жавоб.
Савол:
Ассаламу алайкум биродарим. Холислик тўғрисида саволим бор эди. Холислик нима? Илтимос шаръий ва луғавий маънолари тўғрисида далиллари билан маълумот берсангиз.
Жавоб:
بسم الله الرحمن الرحيم
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ ۖ فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ ۚ ذَٰلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلًا
“Эй иймон келтирганлар, Аллоҳга итоат қилинг ва пайғамбарга ҳамда ўзларингиздан бўлган (яъни мусулмон бўлиб Аллоҳнинг ҳукмларини татбиқ қилаётган) ҳокимларга бўйинсунинг! Бордию бирон муаммога дуч келсангиз,— агар ҳақиқатан Аллоҳга ва охират кунига ишонсангиз — у муаммони Аллоҳга ва пайғамбарига қайтаринг! Мана шу яхшироқ ва чиройлироқ ечимдир”. (Нисо. 59)
Ва алайкум ассалом ва роҳматуллоҳ. Холислик сўзи араб тилидаги خلص يخلص , خلوص – қалбаки эмас, ҳақиқий, соф, тиниқ бўлмоқ маъноларини ифодаловчи феълнинг исми фоили, яъни шу ишни қилувчисига нисбатан ишлатиладиган خالص – қалбаки эмас, ҳақиқий, соф, тиниқ бўлувчи сўзидан олинган. Демак, холис сўзининг луғавий маъноси нимага нисбатан ишлатилса, ўша нарсанинг соф ўзини бўлиши, унга бошқа ҳар қандай – хоҳ бу нарсанинг таркиби сифатида, хоҳ унга бир жуз сифатида – қўшимча қўшилмаганига айтилади. Масалан, сувнинг таркиби H2O – иккита водород ва бир кислород молекуласидан иборат. Шу сувга нисбатан луғатдаги холис сўзини ишлатиш мумкин бўлади, яъни холис сув, сув нимадан иборат бўлса шуни ўзи, бошқа бирон нарса қўшилмаган, аралашмаган. Агар бошқа моддалар, масалан, карбон диоксид CO2 каби минераллар қўшилса, ўзимиз билган минерал сувга айланади (H2O+CO2=H2CO3) ва бу нарсага сув деган сўзни ишлатиш мумкин бўлсада, лекин холис сув, дейиш мумкин бўлмайди.
Энди истилоҳдаги “холис” сўзига келсак. Исломда холис деб, банда томонидан қилинаётган амални Аллоҳ учун қилишга айтилади. Яъни муайян бир амални шу амални шариат қандай таърифлаган бўлса, мана шу ҳолатида қилиб, унга бошқа бирон нарсани аралаштирмаслик, фақатгина Аллоҳнинг Ўзини розилиги учун қилишга айтилади. Масалан, икки киши баҳслашаётган бўлса, бу баҳсдан мурод Аллоҳ тўғри деган йўлни топиш ва бу баҳсда баҳслашишнинг шаръий чегараларидан четга чиқмасликни баҳсдаги холислик ёки Қуръон ўқиётган қори ушбу ўқишини кўрган одамлар “Зўр қори экан” деб мақташлари учун эмас, Аллоҳни рози қилиш учун, савоб-ажр олиш учун деб қилганини, Қуръон ўқишдаги холислик, дейиш мумкин. Буни қуйида далиллари билан батафсил кўриб чиқамиз.
Ихлосга – шу жумладан холисликка – олимлар турли таърифларни беришган, ушбу таърифларнинг деярли ҳаммаси битта маънога, қандай амал бўлишидан қатъий назар, мусулмон банда ҳар бир амалини Аллоҳнинг розилиги учун қилиши, Аллоҳ ва Росули белгилаган шариатдан четга чиқмаслиги холисликдир, деган маънога олиб боради. Холислик бу – банданинг ҳар қандай амали, у хоҳ бирон ҳаракат бўлсин ёки ҳаракатсиз жим туриш бўлсин, Аллоҳнинг розилиги учун, Аллоҳнинг шариатидан четга чиқмаган ҳолда бўлиши.
Банда амалларини фақатгина Аллоҳнинг розилиги учун қилишига нисбатан баъзи ўринларда “холис – خالص” сўзи ишлатилса, кўп ўринларда “ихлос – اخلاص” сўзи қўлланади. Яъни истилоҳда холис ва ихлос сўзларининг маъноси бир, ишлатилиш ўрнига қараб икковидан бири ишлатилади. Демак, инсон амалларни қилишда холис бўлиши ана шу амални ихлос билан қилишининг айнан ўзидир.
Банда амалларни ихлос билан, яъни холислик билан қилишига доир кўплаб оят ва ҳадислар келган.
وَمَا أُمِرُوا إِلَّا لِيَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ حُنَفَاء وَيُقِيمُوا الصَّلَاةَ وَيُؤْتُوا الزَّكَاةَ وَذَلِكَ دِينُ الْقَيِّمَةِ
“Ҳолбуки, улар фақат Аллоҳгагина ибодат қилишга, Унинг динигагина ихлос қилишга, бошқа динларга мойил бўлмасликка, намозни тўлиқ ўқишга, закот беришга буюрилган эдилар. Ана шу ҳақиқий тўғри диндир”. (Баййина. 5)
إِنَّا أَنزَلْنَا إِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ فَاعْبُدِ اللَّهَ مُخْلِصاً لَّهُ الدِّينَ
“Албатта, Биз сенга Китобни ҳақ билан нозил қилдик. Бас, сен Аллоҳга Унга динни холис қилган ҳолингда ибодат эт”. (Зумар. 2)
عن النبي -صلى الله عليه وسلم- قال : ثلاث لا يغلُّ عليهنَّ قلبُ مسلم: إخلاصُ العمل لله، ومناصحة أئمة المسلمين، ولزوم جماعتهم؛ فإنَّ الدَّعْوة تُحيط من ورائهم
Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи ва саллам дедилар: “Уч нарса бор, мусулмоннинг қалби уларда боғланиб (кишанланиб) қолмайди: Амалларни холис Аллоҳ учун қилиш, мусулмонлар устидаги бошлиқларни насиҳат қилиш (муҳосаба қилиш) ва жамоатни маҳкам тутиш (Росулуллоҳ алайҳиссаломнинг йўлини тутган жамоатни тутиш), чунки даъват уларни атрофларидан ўраб туради”. Термизий, Аҳмад, Ибн Можа, Абу Яъло, Ибн Аби Хотим, Ибн Ҳиббон, Байҳақий ва бошқалар ривояти. Саҳиҳ, мутавотир.
إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَتَعَالَى يَقُولُ أَنَا خَيْرُ شَرِيكٍ فَمَنْ أَشْرَكَ مَعِي شَرِيكًا فَهُوَ لِشَرِيكِي. يَاأَيُّهَا النَّاسُ أَخْلِصُوا أَعْمَالَكُمْ لِلَّهِ, فَإِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَتَعَالَى لاَ يَقْبَلُ مِنْ الأَعْمَالِ إِلاَّ مَا خَلَصَ لَهُ, وَلاَ تَقُولُوا هَذَا لِلَّهِ وَلِلرَّحِمِ فَإِنَّهَا لِلرَّحِمِ وَلَيْسَ لِلَّهِ مِنْهَا شَيْءٌ, وَلاَ تَقُولُوا هَذَا لِلَّهِ وَلِوُجُوهِكُمْ فَإِنَّهَا لِوُجُوهِكُمْ وَلَيْسَ لِلَّهِ فِيهَا شَيْءٌ
Аллоҳ Таоло: “Шерикнинг энг яхшиси Менман, кимки Менга бирор нарсани ёки кимсани шерик қилса, унинг иши фақат ўша нарса ёки кимса учун бўлиб қолади”, дейди. Эй одамлар, амалларингизни холис Аллоҳ учун қилинглар. Чунки Аллоҳ Таоло фақат холис амалларнигина қабул қилади. “Мана бу Аллоҳ учун ва қариндошчилик учун”, деб айтманглар. Чунки у фақат қариндошчилик учунгина бўлиб қолиб, ундан ҳеч нарса Аллоҳ учун бўлмай қолади. “Мана бу Аллоҳ учун ва сизларнинг ҳурматингиз учун”, деманглар. Чунки у сизларнинг ҳурматингиз учунгина бўлиб қолиб, ундан ҳеч нарса Аллоҳ учун бўлмай қолади. Байҳақий ва Баззор ривояти. Ҳасан.
Юқоридаги далиллардан кўриниб турибдики, инсон Аллоҳга иймон келтириб, ўзини мусулмон деб ҳисоблагандан кейин Аллоҳга ибодат қилишга буюрилади. Бу ибодат қилиш банданинг яшаётган ҳаётидаги ҳар бир амалини у хоҳ ўзи ва Роббиси Аллоҳ билан алоқада бўлсин, масалан, намоз ўқигани каби, у хоҳ ўзининг ахлоқини тарбия қилишида бўлсин, масалан, одобли бўлиш, рост гапириш, ёлғон гапирмаслик каби сифатларни ўзида гавдалантиргани каби ёки у хоҳ бошқалар билан алоқада бўлсин, масалан, бошқа одамлар билан олди-сотди қилгани, никоҳ алоқалари, ижара алоқалари қилгани каби амалларни ўз ичига олади. Ва юқоридаги оятга кўра, банда ушбу ибодатларида ихлос билан, холислик билан, яъни мазкур амалларни ҳар бирида фақатгина Аллоҳнинг розилигини қасд қилиш ва бу амалларни қилишда шариат кўрсатган чегаралардан четга чиқмаслиги лозим бўлади. Намоз ва закот мусулмон учун энг муҳим, эътибор қаратиш лозим бўлган амаллар бўлгани учун Аллоҳ Таоло алоҳида таъкидлаб ўтяпти ва оят охирида мусулмон банда амалларини мана шундай қилиши, ҳар бир амалида шариат чегарасидан четга чиқмаслиги ва Унинг розилигини кўзлаши ҳақиқий тўғри диндир, ана шунда бу банда иймон келтирган динига тўғри эргашган бўлиши айтиляпти. Демак, банда амалларида холис бўлса, ихлосда турса, ана шунда ўз динини тўғри деб билиб, унга тўғри амал қилаётган бўлади. Зумар сураси 2-оятида ва кейинги мутавотир ҳадисда таъкидланаётган маъно ҳам банданинг мухлис бўлиши учун, яъни ўзида холислик деган сифатни намоён қилиши учун қилаётган амалларини Аллоҳнинг розилиги учун қилиши лозимлигига далолат қилади.
Бугунги кунимизда мусулмонларнинг ҳаётида мана шу холислик, ихлос йўқолиб бораётгани ортидан Ислом уммати уйғонишдан кечикяпти, бир-бирларини тушуниш ўрнига, бир-бирларига адоват, нафрат, тарафкашлик каби тубанлик ботқоқларидан чиқа олмаяптилар. Мусулмонлар амалларида холислик-ихлос йўқолиб бораётганини кўп мусулмонлар уларга шаръий далиллари билан ҳақ айтилганда, ҳақни қабул қилишдан ўзларини тортишларида, тўғрини тўғри дея олмаётганларида, бир мусулмоннинг хатоси айтилса, Аллоҳ учун айбини тан олишдан қочаётгани каби кўплаб ҳолатларда кўришимиз жуда ачинарли ҳолдир. Буни жуда содда кўринишини юқорида келтирилган мисолда, икки мусулмоннинг ўзаро баҳслашиши мисолида кўришимиз мумкин. Ҳозирда эътибор берадиган бўлсак, интернет тармоқларида ёки юзма-юз ҳолатда бўлса ҳам, бир мавзу устида тортишаётган икки мусулмон холисликни, ихлосни, бу тортишув-баҳсларида Аллоҳнинг розилигини топишни унутиб қўйиб, ўзлари тўғри деб ушлаб олган тушунча учунгина курашишяпти, бир-бирларини ҳатто ҳақорат қилиш, нафсониятига тегишгача борилган ҳолатлар бўляпти. Буларнинг ҳаммаси мана шу қабилда баҳслашаётган мусулмон биродарларимизнинг холислик нима эканини, ихлос нима эканини тўғри тушунмаганликлари, гарчи эшитган ёки ўқиган бўлсаларда, холислик ҳақидаги шаръий ҳукмни ҳаётларига татбиқ қилмаганликлари ортидан келиб чиқади. Аллоҳ ҳаммаларимизни холисликни тўғри тушуниб, унга тўғри амал қилувчилардан қилсин.
قُلْ إِنَّ صَلاَتِي وَنُسُكِي وَمَحْيَايَ وَمَمَاتِي لِلّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ
““Албатта, менинг намозим, ибодатларим, ҳаётим ва мамотим (мамотим – ўлимим) оламларнинг Роббиси Аллоҳ учундир” деб айт”. (Анъом. 162)
Валлоҳу аълам.
Ҳизб ут-Таҳрирнинг Ўзбекистондаги медиа офиси. Муслим
02.09.2018й.
