КАПИТАЛИСТИК ШИРКАТЛАР
بِسْمِ اللهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِيم
КАПИТАЛИСТИК ШИРКАТЛАР
Ҳиссадорлик ширкати
(“Исломда иқтисод низоми” туркумидан)
وَابْتَغِ فِيمَا آتَاكَ اللَّهُ الدَّارَ الآخِرَةَ وَلاَ تَنسَ نَصِيبَكَ مِنَ الدُّنْيَا وَأَحْسِنْ كَمَا أَحْسَنَ اللَّهُ
إِلَيْكَ وَلاَ تَبْغِ الْفَسَادَ فِي الأَرْضِ إِنَّ اللَّهَ لاَ يُحِبُّ الْمُفْسِدِينَ
– “Аллоҳ сенга ато этган молу давлат билан охиратни истагин ва дунёдан бўлган насибангни унутма. Аллоҳ сенга эҳсон қилгани каби сен ҳам эҳсон қил. Ерда бузғунчилик қилишга уринма, чунки Аллоҳ бузғунчиларни суймас”. (Қасос.77)
Мақолаларимизнинг ўтган сонларида ҳиссадорлик ширкати ҳақида маълумотлар беришни бошлаган эдик. Жумладан, мақоланинг биринчи қисмида ҳиссадорлик ширкатининг таърифи билан таништирдик ва унда Исломдаги ширкат тузилиши учун лозим бўлган шартлар етарли эмаслигини бир неча шартларини кўриб чиқдик.
1) Унда икки ёки ундан ортиқ шахс ўртасида келишув эмас, якка шахснинг хоҳиш-иродаси билан бир тарафлама бўйинга мажбурият олиш бўляпти.
2) Иш қилишга келишилмаяпти, мол бериш мажбурияти олиняпти, холос.
3) Ширкатда шахс сифатида бевосита тасарруф этувчи тан йўқ, фақатгина молнинг ўзи бор. Шу эътиборлар билан ҳиссадорлик ширкати битими шаръан ботилдир. Ширкатнинг ўзи ҳам ботил, чунки уни тузилган, деб бўлмайди, у Исломдаги ширкат таърифига тўғри келмайди. Бугунги мақоламизда ушбу мавзунинг иккинчи қисми билан таништирамиз.
2. Ширкат молни тасарруф қилиш бўйича тузилган битимдир. Шу йўл билан молни кўпайтириш мулкни кўпайтиришдир. Мулкни кўпайтириш эса, шаръий тасарруфларнинг биридир. Шаръий тасарруфларнинг ҳаммаси лафзий (сўз билан бўладиган) тасарруфлар бўлиб, мол тарафидан эмас, шахс тарафидан содир бўлади. Демак, мулкни ўстириш мол тарафидан эмас, балки тасарруф эгаси, яъни шахс томонидан бўлиши шарт.
Ҳиссадорлик ширкатида эса, тасарруф ҳуқуқига эга бўлган шахсдан айри ҳолда мол ўзидан-ўзи кўпаяди. Негаки у тўпланиб, тасарруф кучига эга бўлиб олган моллар мажмуасидир. Шунинг учун ширкат юридик шахс ҳисобланиб, савдо-сотиқ, ишлаб чиқариш, шикоят қилиш каби барча қонуний тасарруфлар ҳуқуқига эгадир. Шериклар эса ҳеч қандай тасарруфга эга эмаслар.
Исломдаги ширкатда эса, тасарруф шериклар тарафидан содир бўлади. Улардан бири иккинчисининг рухсати билан тасарруф қилади. Тўпланган моллардан ҳеч қандай тасарруф содир бўлмайди. Тасарруф фақат шахслар билангина чекланади.
Шунга кўра, юридик шахс сифатида ширкатдан содир бўлган тасарруфлар шаръан ботилдир. Чунки тасарруфлар аниқ шахсдан содир бўлиши, у шахснинг ўзи эса, тасарруфга лаёқатли одам бўлиши лозим. Ҳиссадорлик ширкатида эса, бундай бўлмайди. Ширкатда иш қиладиганлар ишчилар бўлиб, улар мол эгалари бўлган ҳиссадорлар тарафидан ёлланган ходимлардир, бошқарув ва тасарруфларни эса, бевосита директор ва бошқарув мажлиси, яъни ҳиссадорларнинг вакиллари олиб борадилар, деб бўлмайди. Чунки ширкатда шерикнинг айнан ўзи бўлиши керак. Ширкат битими унинг ўзига тузилган. У ширкат ишларини қилишга бошқа одамни ўзидан вакил қилиши мумкин эмас. Бу иш учун одам ёллашга ҳаққи йўқ. Ширкат ишларини шерикнинг ўзи қилиши керак. Шерикларнинг одам ёллашга ҳам, бошқарув мажлисини ўзларидан вакил қилишга ҳам ҳақлари йўқ. Бундан ташқари, бошқарув мажлиси ҳиссадорларнинг ўзларидан эмас, пулларидан вакилдир. Чунки улар сайловдаги овозга шахсига қараб эмас, пулига қараб эга бўладилар. Бунинг устига директор ва бошқарув мажлиси – қуйидаги учта сабабга кўра – ширкатда тасарруфни қўлга ололмайдилар:
- Улар ҳиссадорлардан, яъни шериклардан олган ваколатлари билан тасарруф қиладилар. Чунки уларни сайлаган ўшалардир. Аслида шерик ўзидан бировни вакил қилиши мумкин эмас. Чунки ширкат унинг ўзига тузилган. Бу худди уйланаётган одамнинг ўзидан бировни вакил қилиши мумкин эмаслигига ўхшайди. У фақатгина уйланиш битимини тузиш учунгина ўзидан бировни вакил қилиши мумкин. Шунингдек, шерикчилик қилмоқчи бўлган одам ҳам фақат ширкат битимини тузишгагина ўзидан бировни вакил қилиши мумкин, лекин ўз тарафидан шерик бўладиган кишини вакил қилиши мумкин эмас.
- Ҳиссадорлар, яъни шериклар ўзларидан эмас, молларидан вакил қиладилар. Чунки уларнинг сайловдаги овозлари шахсларига эмас, молларига қараб бўлганидан кейин вакил қилишлари ҳам ўзларидан эмас, молларидан бўлади.
- Ҳиссадорлар тан шериклар эмас, мол шериклардир. Мол шерик эса, ширкатда мутлақо тасарруфга эга эмас. Шунга кўра, унинг ўз ўрнига ширкатда тасарруф қиладиган одамни ўзидан вакил қилиши дуруст бўлмайди.
Шунга асосан, ширкат директорининг ва бошқарув мажлисининг тасарруфи шаръан ботил тасарруфдир.
(давоми бор)
Ҳизб ут-Таҳрирнинг Ўзбекистондаги медиа офиси. Салоҳиддин
17.01.2019й.
Халифалик давлатини тилларингизга жойлаган Аллоҳга ҳамдлар бўлсин!
Ғарбнинг фисқ-фасод омили бўлмиш лойиҳаларини амалга оширишда Халқаро меҳнат ташкилотининг роли
Насроний ва кофирларни байрамлари билан табриклаш тўғрисидаги саволга жавоб
Республика президентлиги сайловлари ҳукми