Исломда умумий мулк
بسم الله الرحمن الرحيم
Исломда умумий мулк: унинг табиати ва давлатнинг унга нисбатан жавобгарлиги
Бугунги кунда мусулмонларда ўзининг шаръий ҳақ-ҳуқуқларини билиш борасида кўп хираликлар мавжуд, ҳатто Аллоҳ Таъоло биз мусулмонларга берган ҳақ-ҳуқуқлар тўғрисида фикрлашда ҳам қолоқ аҳволга тушиб қолганлар. Бунга сабаб мусулмонларнинг ўз динидан узоқлашиб кетганларидир. Ҳақ-ҳуқуқни талаб қилишдан олдин, аввало, уни билиш, билганда ҳам ҳеч қандай хираликлар қолмайдиган даражада билиш зарур албатта. Шу мақсадни, яъни мусулмонларга ўз ҳақ-ҳуқуқларини танитишни кўзлаган ҳолда юқоридаги мавзу номи билан "Ал-Ваъй" журналининг 371-сонида чиққан мақолани эътиборингизга ҳавола қилмоқчимиз. Шуни алоҳида таъкид билан айтамизки, Исломдан бошқа тузумларда жамоат эгалик қиладиган умумий мулк, деган тушунчанинг ўзи йўқ. Бошқача айтганда, бошқа тузумларда бойликлар одамларга адолатли тақсимланмайди. Фақат Исломдагина бойликлар тақсимоти адолат билан амалга оширилади.
Умумий мулк:
Шариат жамоатга биргаликда фойдаланишга рухсат берган муайян нарсалар умумий мулкдир. Чунки шариат бу мулкларни жамоатники, деб белгилаган, шахслар ва давлатни уларга якка тартибда эгалик қилишини тақиқлаган. Демак, у инсонлар жамоаси мулкидир ва уларга вақф қилинган бўлиб, ундан тирик инсонлар, улардан кейин келувчилар то қиёмат кунига қадар фойдаланадилар.
Қачон сув ва энергия каби жамоат заруратлари тўла таъминланмаган бўлса, одамлар уларни излаб ҳар тарафга тарқаб кетадилар. Булар туркумига тугамайдиган маъданлар ва тузилиш табиати одамларни якка тартибда унга эгалик қилишини ман этувчи нарсалар киради. Булар туз каби катта харажатсиз фойдаланиш мумкин бўлган ер усти маъданлари бўлиши ёки олтин, кумуш, темир, мис каби ер ости маъданлари бўлиши мумкин ёхуд кристал каби қаттиқ, нефт каби суюқ маъдан бўлиши мумкин.
Умумий мулк табиати:
Исломда мулк уч қисмдан иборат:
Умумий мулк;
Хусусий мулк;
Давлат мулки.
Шуни эслатиб ўтиш ўринлики, умумий мулк унга сарф-харажат қилиниши ва давлатнинг уни ишлатиши орқали Уммат фойдасига даромад олиниши жиҳатидан молиявий сиёсатга алоқадордир.
Умумий мулк қуйидаги сифатларга эга:
Биринчи: Умумий мулк жамоат заруратларидандир:
Умумий мулк, барча инсонларга керак бўлган заруратлардир. Қачон у йўқ бўлиб қолса ёки камайса, юртдаги инсонлар уни қидириб турли томонга тарқалиб кетадилар. Росулуллоҳ с.а.в. бундай марҳамат қилдилар:
النَّ اسُ شُركَاءُ في ثلاثٍ : في المَاءِ وَالكَلَإِ وَالنَّ ارِ
«Одамлар уч нарсада шерикдирлар: сув, ўт-ўлан ва оловда». (Сунани Абу Довуд). Ҳадисда бу уч нарса чеклов маъносида келмаган, балки мисол тариқасида келган. Бу уч нарса, қўлга киритиш осон бўлган нарсалар ҳукмида. Жуда кўп нарсалар сув, майса ва олов ҳукмига киради, масалан, нефт, газ, металлар, туз, олтингугурт, битум, дарёлар, кўллар, тошлар, ўрмон дарахти, ёғоч, кўмир, денгиздаги балиқлар, ёввойи қушлар, яйловлар, қуёш энергияси кабилар. (Хулий, Беҳий: «Ислом соясидаги бойликлар» 91-92 бетлар. Рафиқ Юнус: «Исломий иқтисод асослари» 117-118 бетлар. Муҳаммад Раввос: «Исломий иқтисоддаги тадқиқотлар» 104 бет).
Иккинчи: баъзи мулкларни Аллоҳ Таъоло вужудга келтирган бўлади, баъзиси эса одамларнинг ижод ва кашфиёти бўлади:
Аллоҳ Таъоло вужудга келтирган умумий мулклар юқоридаги биринчи бандда келтириб ўтилди. Инсоннинг ижод ва кашфиётидан келиб чиққан умумий мулклар эса, Аллоҳ Таъоло вужудга келтирган мулклардан фойдаланишни янада ривожлантиришдир. Масалан, сув насослари, сув десалинизация машиналари, сув қувурлар, электр ишлаб чиқарувчи генераторлар, унинг мачта (сим тортиш мақсадида тикланган устун) ва кабеллари, нефт қазиб чиқариш ускуналари, нефт қувурлари, нефт ортиш ва тушириш портлари, нефтни қайта ишлаш заводлари, кўмир конлари, кўмир қазиб олиш машиналари, тош майдаловчи корхоналар, мармар йўнувчи корхоналар, ядро энергияси, атом печлари, Қуёш энергияси ишлаб чиқувчи иншоотлар, тўғонлар, кўприклар, тоннеллар, сунъий каналлар, сунъий дарёлар, кўчалар, давлатлараро трассалар, оммавий майдонлар, боғлар, ўйингоҳлар, ўқув юртлари, масжидлар, касалхоналар, темир йўллари, денгиз портлари, аэропортлар, бошпана масканлари… бу ва бошқа шу каби инсон томонидан ишлаб чиқилган мулклар, нарсалар умумий мулк бўлиб, уларга фақат инсонлар ҳақли бўладилар.
Учинчи: мулкнинг мўл-кўллиги:
Сув, майса ва олов, булар камёб бўлмаган, мўллиги билан ажралиб турадиган ва инсонлар фойдаланишига яроқли ҳамда ҳаёт учун зарур бўлган нарсалардир. Шунинг учун бу мулклар шахслар ўртасида фойдаланилаётган пайтда бирор адолатсизлик келиб чиқмаслиги ёки зўрлар заифлар ўрнига уларга эгалик қилиб олмаслиги учун, улардан фойдаланишни давлат тартиб-интизомга солиб турмоғи лозим.
Тўртинчи: миқдори чекланмаган бойликларга шахсларнинг эгалик қилиши мумкин эмаслиги:
Юқоридаги «Одамлар уч нарсада шерикдирлар: сув, ўт-ўлан ва оловда», деган ҳадисда келган жамоат заруратлари шахслар мулки бўлиши мумкин эмас. Бунга далил имом Термизийнинг ушбу ривоятидир: «Абяз ибн Ҳаммол ривоят қиладики, у Росулуллоҳ с.а.в. дан тузни мулк қилиб беришини сўрайди, Росулуллоҳ с.а.в. унга тузни мулк қилиб берадилар. Абяз кетгач, ўтирганлардан бири Росулуллоҳ с.а.в. га – нимани мулк қилиб берганингизни биласизми, кўчмас сувни (яъни туз тоғини, тугамас бойлик ҳисобланган нарсани) мулк қилиб бердингиз, дейди. Шунда Росулуллоҳ с.а.в. ундан қайтариб оладилар». Бу ривоятда туз тугамас бойлик бўлгани учун уни сувга ўхшатилди, саййидимиз Муҳаммад с.а.в. унинг тугамас маъдан эканини, яъни бошқача ибора билан айтганда, туз тоғи эканини билганларидан сўнг, унинг шахсий мулк бўлишини ман қилдилар, чунки у жамоатчилик мулкидир. Бу ҳукм барча маъданларни ўз ичига олади, фақат тузга чекланмайди.
Тугамас маъданлар, бугунги асримизда инсон кашф этган бойликлар бўлиб, уларни қуйидагича келтириб ўтиш мумкин: нефт, газ, кўмир, туз, олтин, кумуш, мис, темир, қалай, қўрғошин, уран, алюминий… ва бошқалар. Бу ва бунга ўхшашлар, давлатнинг ҳар бир фуқароси фойдаланишга ҳақли бўлган стратегик маъданлардир. Чунки улар Аллоҳ Субҳанаҳу яратган ва ер остига хазина қилиб берган бойликлар сирасига киради. Шунингдек, бу моддалар, давлатнинг нозик ресурслар устидан ҳукмрон бўлиши, маблағ, валюта, қурилиш саноати, ҳарбий саноат, фазони забт этиш, бойликларнинг тўпланиши каби нарсаларни ўз назоратига олиши лаёқатини такомиллаштиради.
Шунинг учун айни ресурсларнинг ҳар бирига тўғри маблағ ётқизишни, ҳар бир шахсни улардан фойдаланишини таъминлашни ва фойдаланиш услубларини Ислом ўз қонунчилиги билан белгилаб берди, белгилаб бериш вазифасини давлатга юклади. Бу мавзудаги фиқҳий китоблар тўлиб тошган.
Бешинчи: миқдори чекланган баъзи бойликларга шахсларнинг эгалик қилиши мумкин эмаслиги:
Шахс эгалик қилиши мумкин бўлган миқдори белгиланган бойликлар ҳам бор. Уларга нисбатан рикоз муомаласи қўлланади (рикоз: ерга кўмилган эгаси номаълум хазина, маъданми ёки пулми, фарқсиз). Рикоздан бешдан бири давлатнинг ҳаққи бўлади. Росулуллоҳ с.а.в. топилдиқ ҳақида сўралганларида бундай деганлар:
مَا كَانَ في طريقٍ مَأتٍيّ أوْ في قـرْيةٍ عَامِرَةٍ فـعَرّفـهَا سَنةً ، فإنْ جَ اءَ صَاحِبـهَا وَإَّ لا فـلكَ، وَمَا لَمْ يَكُنْ في طرِيقٍ مَأتٍيّ ولَا في ق ـرْيةٍ عَامِرةٍ ففِيهِ وَفي الركَِازِ الْخمْس
«Одамлар қатнайдиган кўчадан ёки одамлар билан гавжум қишлоқ-шаҳардан топиб олган бўлсанг, уни бир йил эълон қил. Эгаси келса-келди, келмаса, у сеники. Аммо одамлар қатнайдиган кўчадан ёки одамлар билан гавжум қишлоқ-шаҳардан бўлмаса, ундан ва рикоздан бешдан бири (давлатга) тўланади». (Сунани Насоий ва Сунани Ибн Можа).
Шахс сувнинг ўзига эгалик қилиши жоиз. Аммо жамоа ундан беҳожат бўлсагина жоиз. Бироқ шахс йўл, пиёдалар йўлаги, денгиз соҳили ва бошқа жамоат заруратлари ёки оммага наф келтирувчи нарсаларга эгалик қилиши жоиз эмас. Аммо улардан мулк сифатида ўзлаштирмаган ҳолда фойдаланиши жоиз. Масалан, йўлда, масжидда ўтириши, денгиз ва дарёда ов қилиши, боғда ўтириши… каби. Мудом шахс бу ерларни тарк этар экан, улардан фақат ўзи фойдаланган бўлмайди, чунки у фойдаланган ерини эгаллаб-ўзига хослаб олиши жоиз эмас, бу каби ерлардан бошқа ҳар қандай шахс фойдаланишга ҳақли, раҳбар эса, у ерлардан фойдаланишни тартибга солиб туради.
давоми бор
Ҳизб ут-Таҳрирнинг Ўзбекистондаги медиа офиси. Фаррух
10.03.2018й.
Халифалик давлатини тилларингизга жойлаган Аллоҳга ҳамдлар бўлсин!
Ғарбнинг фисқ-фасод омили бўлмиш лойиҳаларини амалга оширишда Халқаро меҳнат ташкилотининг роли
Насроний ва кофирларни байрамлари билан табриклаш тўғрисидаги саволга жавоб
Республика президентлиги сайловлари ҳукми