Халифалик Давлатида моллар
Халифалик Давлатида моллар
Давлат мулкини ишлатиш
(4)
بِسْمِ اللهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِيم
Шореъ халифага унда яхшилик ва манфаат борлигини раъй қилган ижтиҳодига мувофиқ, мусулмонларнинг ишларини бошқаришни ва манфаатларини адо этишни топширган. Шунинг учун халифа давлат мулкини имкони борича байтулмол тушумларини мусулмонларга фойдаси умумий бўлган нарсалар билан зиёда қилсин, аммо давлат мулки ишлатилмасдан, фойдаси зое бўлиб, киримлари тўхтаб қолмасин.
Дарҳақиқат, Расулуллоҳ ﷺ ва у кишидан кейинги халифалар бу мулкларни Ислом ва мусулмонлар манфаатидан деб билган ижтиҳодига мувофиқ ишлатардилар.
Давлат мулкини ишлатиш бу давлат тижоратчи ёки ишлаб чиқарувчи ёки ишчи бўлиб қолишини, сўнг давлат тижоратчи ё ишлаб чиқарувчилар ё ишчилар тасарруфига ўхшаш тасарруф қилишини англатмайди. Давлат бошқарувчидир. Шунинг учун давлатни, давлат мулкини, инсон ишларини бошқариш ва мусулмонлар манфаатларини ўташ ва ҳожатларини мўл-кўл қилиб бажо келтириш зоҳир бўладиган даражада ишлатиши вожиб бўлади. Мақсад бошқаришдир, бойлик эмас.
Давлат мулкини ишлатиш бир нечта йўллар билан бўлади. Булардан:
1. Сотиш ёки ижарага бериш. Давлат мусулмонларга қулайлик яратиш йўлида давлат мулки бўлган ер ва биноларни эҳтиёжга қараб сотиш ёки ижарага бериши жоиздир. Бу ер шаҳарлар ичидаги ер бўлса, уни бозор ёки бошқа масканлар барпо қилиш учун, шаҳарларнинг ташқарисида ёки шаҳарга яқин бўлса, уларни дўкон қуриш, ҳайвон ва паррандалар боқиш майдони барпо қилиш ёки денгиз ва дарё қирғоқларидаги ер бўлса, бу жойда корхона ёки иқтисодий иншоотлар қуриш учун, обод ер бўлса, бу ерларни деҳқончилик ва дарахт экишга сотиши ёки ижарага бериши жоиздир. Лекин, ер деҳқончилик учун ижарага берилмайди, балки сотилади.
2. Давлат мулки бўлган ҳаммаси ёки аксари дарахтзор ерларни Расулуллоҳ ﷺ Хайбар, Фадак ва Водил Қуро аҳли билан муомала қилганлари каби, ўша ердан чиққан нарсаларнинг 1/2, 1/3, 1/4га биноан муомала қилиши жоиз.
3. Экин экиш, ҳайдаш, қараш учун ишчиларни ижарага олиб, обод экин экадиган ерларда ишлатиш.
4. Ўзанларни, ботқоқларни, чакалакзорларни, шўрхок ерларда сув йўлларини пайдо қилиш, сувни тортиб қуритиш билан ўзлаштириш. Токи экин экишга, дарахт ўтқазишга яроқли бўлсин.
5. Ерни ажратиб бериш. Халифа инсонларга давлат мулки бўлган ерлардан, бунда Ислом ва мусулмонларга манфаат бор деб билган раъйига мувофиқ ажратиб бериши. Халифа Исломда баркамол бўлган кишига ёки фозил кишига, шунингдек, қалби Исломга улфатланишини кўзлаган кишига ер ажратиб бериши жоиздир. Халифа ерни обод қилиш ва бекор ташлаб қўймаслик учун ёки ғалла ва дон, меваларни кўпайтириш учун ерни ажратиб берганидек, ризқ воситасига муҳтож бўлган деҳқонларга ҳам ажратиб бериши жоиздир. Қачонки манфаат ерни ажратиб беришга боғлиқ бўлганда халифага уни ажратиб бериш жоиздир. Дарҳақиқат, Расулуллоҳ ﷺ шунингдек, у кишидан кейинги халифалар бу мавзуда келган ҳадисларда айтилганидек, ерни ажратиб бердилар.
Ерни ажратиб бериш ё ушрий ердан ёки хирожий ердан бўлади. Агар ушрий ердан бўлса – ушрий ер бу Араб ярим ороли ва Индонезия каби аҳолиси ўз ихтиёри билан Исломга кирган ерлардир – ер ажратиб берилган кишига ернинг аслини ва манфаатини ер бўлиб берилган кишига мулк қилиб, бунда мусулмонларнинг манфаатлари бор деган раъйига мувофиқ абадий ёки чекланган муддатга бериши халифага жоиздир. Бу ерлар ҳеч вақт деҳқончилик қилинмаган ёки деҳқончилик қилиниб, сўнгра бўз ерга айланган ёки деҳқончилик ва дарахт экишга яроқли ер бўлса, уларни мулк қилиб бериш жоиз. Бу ҳолатларнинг ҳаммасида мулк албатта, бўз ердан ажратиб берилган ерни ўзлаштириш ва обод ерда дон ва мева экиб деҳқончилик қилиш билан собит бўлади. Нисобга етганда закот вожиб бўлган нарсаларда бўлиб берилган ерларда мутлақо хирож вожиб бўлмасдан ушр вожиб бўлади. Чунки ушр ерида хирож вожиб бўлмайди.
Аммо ерни ажратиб бериш хирожий ердан бўлса (хирожий ер Ироқ, Шом, Миср каби куч билан фатҳ қилинган ерлардир) қаралади: агар ажратиб бериш обод ердан бўлса, бу ерга илгари хирож солинган бўлсин ёки хирож солинган бўлмасин, ажратиб берилган ернинг манфаатигина мулк қилиб берилади. Ернинг ўзи мулк қилиб берилмайди. Чунки ернинг ўзи мусулмонлар мулкидир.
Бу ажратиб берилган ерлардан хирожни адо қилгандан кейин, агар нисобга етса, закот вожиб бўлган экин ва меваларга ушр берилади. Мусо ибн Талҳадан ривоят қилинган ҳадисда: «Усмон ибн Аффон Набий ﷺ асҳобларидан беш киши – Зубайр, Саъд, Ибн Масъуд, Усома ибн Зайд ва Ҳаббоб ибн ал-Аротга ер ажратиб бердилар ва булардан иккиси – Ибн Масъуд ва Ҳаббоб Усмонни тасдиқлаган эди», — дедилар. Абу Юсуф дедиларки, Абу Ҳанифа ривоят қилиб айтадилар: «Абдуллоҳ Ибн Масъуд ва Ҳаббобнинг хирож еридан жойлари бўлган эди. Ҳусайн ибн Алининг, булардан бошқа саҳобаларнинг ва Шурайҳнинг ҳам хирож ери бўлган эди ва ҳаммалари хирожни адо қилишарди».
Аммо ажратиб бериш бўз ердан бўлса, қаралади: агар бу бўз ер абадий ўлик бўлган ер бўлса ёки илгари обод бўлиб деҳқончилик қилиниб, сўнг хароба бўлиб, хирож солинишидан илгари ўлик ерга айланган бўлса, Кўфа ва Басра орасидаги ўзан ерлар каби, халифа бу ажратиб берилган ернинг ўзини ва манфаатини мулк қилиб бериши жоиз ёки фақат манфаатини мулк қилиб бериши жоиз. Бу ерларга эгалик қилиш ажратиб берилгач, ерни бутунлай ўзлаштириш билан эгалик содир бўлади. Гарчи ажратиб бериш ажратиб берилган кишига бу ерга ҳақлиликни берса ҳам, эгалик бутунлай ўзлаштирилгандан сўнг бўлади. Ўзлаштириш ажратиб берилганидан кейин уч йил муддат ичида содир бўлиши лозим. Товус ривоят қилган ҳадисда шундай келган: «Тош билан ерни ўровчига уч йилдан сўнг ҳақ йўқдир». Муҳаммад ибн Абий ас-Сақафийдан ривоят қилинган ҳадисда ровий айтадики: «Басра аҳлидан бўлган Нофиъ Абу Абдуллоҳ Умар ибн Хаттобдан хирож еридан бўлмаган, мусулмонларнинг бирортасига зарар бермайдиган ерни отига беда олиш учун ажратиб беришини сўради. Умар ибн Хаттоб Абу Мусо ал-Ашъарийга, агар ер айтганидек бўлса, ажратиб бер, деб мактуб ёздилар». Усмон ибн Аффон Абу ал-Ос ас-Сақафийга Басрадаги шўрхок ва чакалакзор ерни ажратиб бердилар, сўнг бу киши ерни ишлаб ўзлаштирдилар.
Бу ерлар мусулмон киши учун ажратиб берилса, мусулмон кишига бу ердан ушр бериш вожиб бўлади, хирож вожиб бўлмайди. Чунки бу ернинг ҳукми ушр ердан ажратиб бериладиган ва ўзлаштириладиган бўз ер ҳукмидадир. Бу хусусда ҳадислар ворид бўлган. Урва оталаридан, оталари Расулуллоҳ ﷺдан ривоят қилган ҳадисда: «Ким бўз ерни ўзлаштирса, у ер уникидир», дейилган. Амр ибн Шуайб оталаридан, оталари боболаридан, боболари Расулуллоҳ ﷺдан ривоят қилган ҳадисда: «Ким бўз ерни ўзлаштирса, у ер уникидир», дейилган. Агар бу ерлар, зиммий кофирга ажратиб берилса, фатҳ қилингандан кейин аҳллари бу ерга ўзлари тўлайдиган хирож муқобилида жойлаштирилган ер каби хирож тўлаш вожиб бўлади.
Аммо ажратиб берилган бу бўз ер илгари обод бўлган ва хирож вожиб қилинган бўлса, бу ер мусулмонга ёки зиммий-кофирга ажратиб берилса ҳам хирож вожиб бўлади. Чунки фатҳ қилинган ерлардан хирож вожиб қилинганлари доимо хирожий ерлигича қолади.
6. Бўз ерни ўзлаштиришга изн бериш ва унга рағбатлантириш. Бу халифа инсонларни ушр ер ёки хирожий ер ёки илгари обод қилинмаган бўз ёки обод бўлиб, сўнгра хароб бўлган ерми, бўз ерни ўзлаштиришга изн бериши ва ўзлаштиришга қизиқтириши билан бўлади.
Ерни ўзлаштириш, агар яшаш учун ёки магазин, корхона, ҳайвон ё паррандаларга майдон барпо қилиш учун бўлса, ўзлаштириш бино қилиш ва шифтлаш билан тўла бўлади. Чунки ўзлаштириш яшаш мумкин бўлган ёки магазин, корхоналар учун ишлатиш мумкин бўлган ёки ҳайвон ва паррандаларни қўйиш мумкин бўлган иморатнинг битиши билан бўлади. Агар ерни ўзлаштириш деҳқончилик ёки кўчат экиш учун бўлса, ўзлаштириш агар ер қуруқ бўлса, экинлар суғориладиган, тош билан ўраб, бошқа ерлардан ажратиб, у ерга сув олиб келиш ва бу ердан кудуқ кавлаш билан тўла бўлади. Агар ер сув билан тўла бўлса, сувни тўсиш ва сувни қуритиш билан ва ерни ҳайдаш, баланд жойларни суриб кетказиш, чуқур жойларни тўлдириш билан бўлади. Ўзлаштиришнинг тўлиқ бўлиши билан юқорида ўтган ўзлаштиришга оид ҳадислар ва Оиша р.а.нинг Расулуллоҳ ﷺдан: «Ким бўз ерни ўзлаштирса, у ер уникидир», деган ҳадислари сабабли эгалик тўлиқ комил бўлади.
Аммо тош билан ерни ўрашга келсак, у билан эгалик тўлиқ бўлмайди. Агар тош билан ўралган ер ўзлаштиришсиз уч йил қолиб кетса, ўровчининг ҳаққи кетади. Товусдан ривоят қилинган ҳадисда ровий айтади: «Расулуллоҳ ﷺ экин ер Аллоҳ ва унинг Расулиники, сўнгра сизлар учундир. Ким бўз ерни ўзлаштирса, ер ўшаникидир. Тош билан ўраб олувчига уч йилдан кейин ўзлаштирилмаса ҳақ йўқдир».
Ким ушр еридан бўз ерни ўзлаштирса, мусулмон бўлсин ёки кофир бўлсин, ернинг ўзига ва манфаатига эга бўлади, мусулмон кишига эса, бу ердан, мева-донлар агар нисобга етса, закот вожиб бўлади. Мусулмон кишига хирож вожиб бўлмайди. Чунки ушр ерда хирож йўқдир. Аммо кофирга ҳам ушр ва ҳирож вожиб бўлмайди. Чунки кофир закот аҳлидан эмас ва ҳирож ушр ерида вожиб бўлмайди.
Агарда ким илгари хирож вожиб бўлмаган хирожий ердаги бўз ерни ўзлаштирса, агар ўзлаштирувчи мусулмон бўлса, ерни асл ўзига ва манфаатига эга бўлади. Агар ўзлаштирувчи кофир бўлса, фақат ер манфаатига эга бўлади. Ва мусулмонга бу ердан хирож эмас, ушр вожиб бўлади ва кофирга эса, хирож вожиб бўлади.
Кимки бўз ерга айланишдан илгари хирож вожиб қилинган хирожий ерда бўз ерни ўзлаштирса, кофир ё муслим бўлсин, аслига эга бўлмасдан фақатгина манфаатига эгалик қилади ва унга хирож вожиб бўлади. Чунки у ер хирож вожиб қилинган, фатҳ қилинган ер қоидасига тушади. Шунинг учун бу ерда хирож муслим ё кофир эга бўлишидан қатъий назар бардавомлигича қолади.
Агар ўзлаштириш деҳқончилик учун бўлмай, яшаш, корхона ёки магазин ёхуд майдонлар барпо қилиш учун бўлса, бу ерга ушр ҳам, хирож ҳам йўқ. Ушрий ер бўладими, хирожий ер бўладими фарқи йўқдир. Ироқ, Шом ва Мисрни фатҳ қилган саҳобалар ва Умар ибн Хаттоб даврларида хирож вожиб қилинмаган эди. Улар закот бермадилар. Чунки закот маскан ва биноларга эмас, балки экин ва меваларга вожиб бўлади.
Ҳизб ут-Таҳрирнинг Ўзбекистондаги матбуот бўлими
27.06.2022й
