Марказий Осиё хавфсизлигида Россиянинг роли пасаймоқдами?
Марказий Осиё хавфсизлигида Россиянинг роли пасаймоқдами?
بسم الله الرحمن الرحيم
2025 йил апрел охирида Тошкентда ўтказилган Марказий Осиё махсус хизматлари йиғилишида Россия томонидан биронта вакил қатнашмади.
Ҳозирги вақтда 2025 йил апрел ойида Тошкентда ўтказилган Марказий Осиё давлатлари махсус хизматлари раҳбарлари иштирокидаги йиғилиш ҳақида расмий баёнотлар ёки оммавий ахборот воситаларида аниқ маълумотлар мавжуд эмас. Бу каби ёпиқ форматдаги учрашувлар ҳақида расмий ахборот тарқатилмаслиги одатий ҳол ҳисобланади.
Марказий Осиёда хавфсизлик масалалари бўйича ўтказиладиган юқори даражадаги йиғилишларда Россиянинг қатнашмаслиги — камдан-кам учрайдиган ҳол. Масалан, 2023 йил 31 октябрда Россия Ташқи разведка хизмати директори Сергей Наришкин Ўзбекистонда ишчи ташриф билан бўлиб, Ўзбекистон Давлат хавфсизлик хизмати раиси Абдусалом Азизов билан халқаро терроризмга қарши кураш ва разведка маълумотлари алмашинуви масалаларини муҳокама қилгани хабар қилинган. Бундан ташқари, Россия ва Ўзбекистон ўртасида ҳарбий-техник ҳамкорликни чуқурлаштириш бўйича музокаралар олиб борилаётгани ва бу доирада ҳаво кучлари, ҳаво мудофааси ва қуруқликдаги қўшинларни қайта қуроллантириш дастури муҳокама қилингани маълум қилинган. Шунингдек, Россия Федерал хавфсизлик хизмати (ФХХ) директори Александр Бортников 2024 йил май ойида Қирғизистонда бўлиб ўтган МДҲ давлатлари хавфсизлик агентликлари раҳбарлари йиғилишида Ғарб давлатларининг Марказий Осиёда таъсир ўрнатишга уринишлари ҳақида баёнот берган.
Бироқ 2025 йилда Тошкентдаги учрашувда Россия расмийлари, хусусан, ФХХ вакиллари қатнашмади. Бу нафақат протокол нуқтаи назаридан, балки сиёсий аҳамияти жиҳатидан ҳам катта эътиборга моликдир. Айниқса ҳозирги геосиёсий шароитда, Украина уруши фонида Россиянинг халқаро майдондаги изоляцияси кенгаймоқда. Аммо Марказий Осиё Кремл учун анъанавий “томорқаси” (задний двор) бўлиб келган. Демак, унда иштирок этмаслик тасодиф эмас, балки муайян жараёнларнинг аломати бўлиши мумкин.
Йиғилишда Россиянинг қатнашмаслиги турли йўналишда изоҳланиши мумкин. Қуйида энг муҳими:
Сўнгги йилларда Марказий Осиё мамлакатлари “фақат ўзимиз билан мулоқот” урфини шакллантириб бормоқда. Масалан, 2023–2024 йиллардаги C5+1 (АҚШ билан):
2023 йил 19 сентябрда Нью-Йорк шаҳрида бўлиб ўтган биринчи C5+1 Президентлар саммитида АҚШ ва Марказий Осиё давлатлари раҳбарлари хавфсизлик, иқтисодий барқарорлик ва энергия соҳаларида ҳамкорликни мустаҳкамлашга келишиб олдилар. Бу саммитда “New York Declaration” қабул қилинди, унда минтақавий муаммоларга биргаликда ечим топишга интилиш таъкидланди.
C5+ЕИ: Европа Иттифоқи билан стратегик шериклик
2025 йил 4 апрелда Самарқандда Европа Иттифоқи ва Марказий Осиё давлатлари ўртасида биринчи саммит бўлиб ўтди. Унда савдо, транспорт, энергия, рақамли алоқа ва сув ресурслари соҳаларида ҳамкорликни кучайтириш мақсадида 12 миллиард евро миқдоридаги Gateway Investment Package эълон қилинди.
Марказий Осиё давлатларининг юқоридаги форматлардаги фаол иштироки минтақада Россиядан мустақил равишда ташқи сиёсатни шакллантиришга бўлган интилишни кўрсатади. ФХХсиз йиғилиш эса “Кремлсиз” хавфсизлик форматининг тажрибаси сифатида баҳоланиши мумкин.
Россиянинг ташқи сиёсий фаолияти Украинадаги уруш ва санкциялар туфайли анча заифлашди. Жаҳон бўйлаб иқтисодий ва сиёсий чекловлар остида қолган Россия энди Марказий Осиёда ҳам ўз нуфузини тўлиқ сақлаб қололмаяпти. Financial Times нашрига кўра, Россия ҳукуматидаги махфий ҳисоботда Ғарб босими Россиянинг собиқ Совет давлатлари билан алоқаларини мустаҳкамлашга тўсқинлик қилаётгани қайд этилган. Ҳисоботда Марказий Осиё давлатлари Россиянинг заифлашган ҳолатидан фойдаланиб, Москвадан мустақилроқ ташқи сиёсат юритишга интилаётгани таъкидланган. Шунингдек, бошқа хабарга кўра, Қозоғистон президенти Қасим-Жомарт Тўқаев Россиянинг Донецк ва Луганск “халқ республикалари”ни тан олмаслиги ҳақида очиқ баёнот билан чиққан. У, шунингдек, Россия ва Беларусга қарши Ғарб санкцияларига риоя қилишини билдирган.
ФХХ фаолияти кўп ҳолларда Марказий Осиё ҳудудларида Путин режими мухолифларини таъқиб қилиш, ўзига хизмат қилган агентларини олиб чиқиб кетиш, минтақа хавфсизлик идораларининг ишларига хоҳлаганча аралашиш, махсус операциялар билан боғланган. Бу эса минтақа давлатларининг суверенитетини оёқости қилишдир. Foreign Policy Centre'нинг “No Shelter” ҳисоботига кўра, Россия ва бошқа собиқ Совет давлатларининг махсус хизматлари сиёсий мухолифатчиларни чет элларда ҳам таъқиб қилиб, уларни олиб чиқиб кетиш, Интерпол орқали қидирувга бериш ва ҳатто қотиллик каби усуллардан фойдаланган. Бу фаолиятлар орасида Россиянинг қўллаб-қувватлаши билан амалга оширилган операциялар ҳам мавжуд.
Кремлнинг минтақавий ташкилотлар: ШОС, КХШТ ва ҳатто Евроосиё иқтисодий иттифоқидаги пассивлиги ва кескин ёндашуви Марказий Осиё давлатларини ўз хавфсизлик ва ҳамкорлик форматларини яратишга ундамоқда. Бу тенденция Россиянинг минтақадаги таъсирини камайтиришга ва Марказий Осиёдаги режимларни ташқи сиёсатларида ўзгариш ясашга ундаётган бўлиши мумкин. Масалан, ШҲТдаги фаолиятнинг пассивлашуви: 2024 йил июлида Остонада бўлиб ўтган ШҲТ саммитида Россия президенти Владимир Путин Евроосиё хавфсизлик тизимини яратиш таклифини илгари сурди. Бу таклиф ШҲТнинг асосий мақсадларидан бири бўлган хавфсизликни таъминлаш масаласида Россиянинг фаолияти кескин тусга эга эканлигини кўрсатади. КХШТнинг самарасизлиги: КХШТ аъзоси бўлган Арманистон 2023 йилда Россиянинг ташкилот орқали ёрдам кўрсатмаслигидан норози бўлиб, Ғарбга юзланишни бошлади. Бу ҳолат КХШТнинг аъзо давлатлар хавфсизлигини таъминлашда самарасизлигини кўрсатади. Марказий Осиё давлатларининг мустақил форматларига келсак, бунга мисол қилиб 2024 йил июлида Қозоғистонда Озарбайжон, Қозоғистон, Қирғизистон, Тожикистон ва Ўзбекистон иштирокида Марказий Осиёда Россия ва Хитой иштирокисиз ўтказилган “Бирлестик-2024” номли илк ҳарбий машғулотни келтиришимиз мумкин.
Россия ҳар доим Тожикистон ва Қирғизистон орқали Марказий Осиё хавфсизлик контурини сақлаб туришга интилган. 2017 йилда Бишкекда Бортниковнинг шахсан қатнашиши, 2019 Тошкентда ахборот тизими бўйича келишувлар, 2021 Душанбе йиғилиши – булар Россия ФХХнинг “доимий иштирокчиси” эканини кўрсатган эди. Шу жиҳатдан қаралганда, 2025 Тошкент йиғилишидаги ФХХнинг иштирок этмагани катта сиёсий ўзгариш белгисидир.
Бироқ Россиянинг МОга таъсирини тўлиқ сўнди деб бўлмайди. Балки чекланган шаклда сақланиб қолмоқда. Масалан, Тожикистонда РФ чегара қўшинлари ҳали ҳам бор, лекин сиёсий таъсири пасайган. Қирғизистон – хавфсизлик меморандумлари фаоллашган, аммо АҚШ билан ҳам ҳамкорлик ўсмоқда. Қозоғистон ва Ўзбекистон – Россия билан стратегик алоқалар қолмоқда, лекин ЕИ ва Хитой билан тенглашмоқда.
Экспертлар нима дейди?
“Бу йиғилиш Россиясиз хавфсизлик формати сари илк қадам бўлиши мумкин. Марказий Осиё ўзини нафақат иқтисодий, балки институционал мустақил ҳудуд сифатида кўрсатмоқда”, – дея таъкидлайди сиёсатшунос Аркадий Дубнов.
“ФХХсиз йиғилишлар Кремл учун сигнал: минтақа энди Москвасиз ўйин ўйнамоқда”, – деб ёзди таҳлилчи Темур Умаров.
Хулоса:
ФХХнинг 2025 йилда Тошкентда ўтказилган Марказий Осиё махсус хизматлари йиғилишида иштирок этмаслиги бу – Россиядан қочиш эмас. Балки янги дунё тартибига мослашиш ҳаракати. Марказий Осиё давлатлари энди хавфсизлик масаласида фақат бир кучга, масалан, Москвага таянишни эмас, балки кўп қутбли ёндашувни танламоқда. Буни қайсидир маънода “минтақавий кўз очиш” десак ҳам бўлади. Бироқ бу – Марказий Осиёдаги режимлар мусулмон халқлар манфаати учун қайғуриб, мустақил сиёсат юритишга уриняпти, дегани эмас. Асинча Америка, Европа Иттифоқи, Хитой каби ўйинчилар минтақадаги нуфузини ошириш учун курашга янада қаттиқроқ киришганини кўрсатади холос. ФХХсиз ўтган учрашув айнан шу тенденциянинг рамзий ифодаси: энди минтақадаги режимлар фақат Кремлга таянишга эмас, балки ўз манфаатларини ўйлаган ҳолда қарорлар қабул қилишга уринмоқда. Шу билан бирга, буни “Москва юзига оёқ қўйиш” деб баҳолаш ҳам унчалик тўғри бўлмайди.
Сўнгги сўз ўрнида шуни айтамизки, Марказий Осиё стратегик жойлашуви ва бой табиий ресурслари туфайли бугунги кунда мустамлакачи давлатлар ўртасидаги кураш майдонига айланиб қолди. Бундан ташқари, Ислом омили ҳам бу минтақани назоратда ушлашга интилишни рағбатлантиради. Чунки бу ерда мусулмон аҳоли яшайди ва Исломга қарши мафкуравий ҳужумлар ҳам минтақада ҳеч қачон тўхтамайди. Демак, Марказий Осиё минтақаси ҳам бошқа Ислом юртлари каби мустамлакачилар таъсиридан қутулиш учун Халифаликка муҳтождир. Расулуллоҳ ﷺ айтдилар: “Имом (Халифа) қалқондир, унинг ортида туриб жанг қилинади ва у билан ҳимояланилади”.
Ҳизб ут-Таҳрир Ўзбекистон Матбуот бўлими аъзоси Салоҳиддин
08.05.2025й
