Ақиданинг моҳияти тўғрисидаги саволга жавоб
بسم الله الرحمن الرحيم
Ақиданинг моҳияти тўғрисидаги саволга жавоб
Таҳририятимизга Нодир исмли биродаримиздан келган саволга жавоб.
Савол
“Чунки тўғри ақидани топишдан нимага эга бўлиниши англанилмаганлиги унинг моҳияти идрок қилинмаганлигини билдиради”.
Биродар «унинг» яъни ақиданинг моҳияти айтилмоқдами?
Ақиданинг моҳияти нима?
Жавоб
Биринчи саволга жавоб: “Инсон Ислом билангина ҳақиқий маънодаги инсонийликка эришади” номли мақоладан келтирилган иқтибосда, яъни “Чунки тўғри ақидани топишдан нимага эга бўлиниши англанилмаганлиги унинг моҳияти идрок қилинмаганлигини билдиради”, дейилган жойда, ҳа албатта, “унинг”, деб ақида назарда тутиляпти, Аллоҳ рози бўлсин тўғри тушунилган.
Иккинчи саволга жавоб: бу саволга жавоб беришдан аввал ақида ва моҳият сўзларининг маънолари тўғрисида озгина маълумот бериб кетсак. Ақида арабчадан олинган бўлиб “عقيدة” эътиқод, ишонч маъноларини билдиради. Моҳият сўзи ҳам арабчадан олинган, “ماهية” бу сўзнинг маъноси “ҳақиқат, ҳар нарсанинг асли, туб-негизи, бирор нарсанинг замиридаги туб, энг муҳим маъно, ички мазмун, мағиз” деган маъноларни англатади (Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси Алишер Навоий номидаги тил ва адабиёт институти томонидан чиқарилган “ЎЗБЕК ТИЛИНИНГ ИЗОҲЛИ ЛУҒАТИ” китобидан фойдаланилди).
Бу саволга жавобни бир неча жиҳатлардан очиб беришни тўғри деб билдик.
Аввало, моҳият сўзининг бирор нарсанинг асли, туб-негизи, деган маънолари жиҳатидан ёндашиб жавоб беришга ҳаракат қиламиз, ин ша Аллоҳ.
Ақиданинг мазмуни шундан иборатки, коинот, инсон ва ҳаётдан ташқарида уларнинг ҳаммасини яратган Яратувчи бор. У Аллоҳ Таолодир. Бу Яратувчи ҳамма жонли ва жонсиз мавжудотларни йўқдан бор қилган. У Вожибул-вужуд (яъни бор бўлиши зарур) зотдир. У бошқа тарафидан яратилган эмас.
Ислом ақидаси Аллоҳга, фаришталарга, китобларга, пайғамбарларга, охират кунига, қазо ва қадарнинг яхши-ю ёмони Аллоҳдан эканига иймон келтирмоқдир.
Ақиданинг маъноси инсон онгида шаклланиши учун ақлий хужжат зарурий омил бўлиб хизмат қилади. Биз бу фикрни ақида шартларининг манбаси юзасидан эмас, иймон келтириш юзасидан билдирмоқдамиз.
Ислом ақидаси руҳий ақида, яъни руҳий асосдир. Бу дегани барча маҳлуқотларни яратган Яратувчини бор деб билиш ақиданинг асоси, негизи бўлиб, шундай тарзда бу ақида Яратувчига боғланади.
Энди моҳият сўзининг бирор нарсанинг ҳақиқати, энг муҳим маъноси, ички мазмуни, мағизи, деган маъноларидан келиб чиқиб жавоб беришга ҳаракат қиламиз.
Тўғри, юқорида айтганимиздек, барча мавжудотнинг Яратувчиси борлиги ва У яратувчи Аллоҳ Таоло эканлиги моҳиятнинг бу маънолари юзасидан ҳам ақиданинг моҳияти, дейилаётган жумлага мувофиқ келиши аниқ. Бироқ биз шу маънони инсон онгида тасаввур қилинишига туртки бўлган омил ва бу маъно тушунилганидан кейин инсонга кўрсатадиган таъсири юзасидан ёндашмоқчимиз. Чунки биз юқоридаги савол келиб чиқишига сабаб бўлган мақолада айнан мана шу жиҳатдан ёндашиб фикр билдирган эдик.
Демак, ҳар бир инсон ақидани излашга киришар экан унинг фитрати бу ишга туртки бўлади. Сабаби, мақолаларимизда айтиб ўтганимиздек, тадайюн ғаризаси инсондан ниманидир муқаддаслаши ва нимагадир сиғинишини, ибодат қилишини талаб қилади. Агарки бу турткига ёндашув тўғри йўл билан амалга оширилиб, ақидани излаш ва унга иймон келтириш изланишлари тўғри олиб борилса, натижада инсон тўғри ақидага нисбатан тўғри иймон келтиришга эришади.
Агар инсон ақиданинг мазмунини тушунган бўлса ва Ислом ақидасига ақлий иймон келтирган бўлса, унда бу инсон ҳақиқий мусулмон бўлади. Хўш, у нимани тушуниши керак эди? Моҳият айнан мана шу тушунилиши керак бўлган нарса. Яъни биз назарда тутаётган нарса ақиданинг ҳақиқати унинг моҳиятидир. Чунки Исломий ақида Яратувчининг борлигини ҳақиқий маънода идрок қилинишидир. Бундай идрок аввало инсоннинг ақлиятига ва қалбига ўз Яратувчисига бўлган чин итоатни жойлайди. Ва бунинг замирида “Ҳукм чиқаришга лойиқ зот ва ҳукмлар эгаси бўлган зот фақатгина Аллоҳ”, деган ҳамда “Барча инсоннинг ҳаёти Яратувчи истаганидек, У зотнинг буйруқ ва қайтариқларига риоя қилинган ҳолда шаклланиши керак”, деган ҳамда “Бу дунё ҳаёти имтихон ва бу имтихонда қилинган амаллари юзасидан Аллоҳ Таоло охиратда инсонни ҳисоб-китоб қилади”, деган маънодаги тушунчалар ётади. Бу тушунчалар эса, инсонни ҳар бир соҳада, хоҳ жамоавий, хоҳ шахсий бўлсин, хоҳ ошкора, хоҳ яширин бўлсин Аллоҳ Таолога бўйсунилиши керак, деган хулоса қилишига сабаб бўлади. Бу билан инсон ўзидаги катта тугунни ечиб олмоқда, яъни “Бу ҳаётда мен қандай яшашим керак?”, деган саволга жавоб топмоқда. Эътибор берилса, бу жавобнинг замиридан “Бахтли бўлишим учун, адолатли ҳаёт кечиришим учун, хорликда яшамаслигим учун, золим ёки мазлум бўлмаслигим учун ҳамда энг муҳими яшашимда маъно бўлиши ва натижа яхши бўлиши учун … қандай яшашим керак?”, деган саволни ҳам топиш мумкин. Аслида инсонни топа олмаётгани ва ақидани топганидан сўнг эришадиган энг муҳим нарсаси ҳам шу эмасми? Яъни “Ўз Яратувчингни рози қилиш учун яша”, деган жавоб ақиданинг идрок қилиниши зарур бўлган моҳияти ёки идрок қилинганидан сўнг ақида инсоннинг онгига жойлаши керак бўлган тасаввурнинг маҳсули мана шу эмасми?
Демак, ақида инсоннинг қалби ҳотиржам бўладиган тўғри ҳаёт кечиришига жалб қилувчи, йўналтирувчи ҳамда шу ҳаётига асос бўлувчи омилдир. Ақиданинг мана шу моҳияти инсонда тўла-тўкис очилгандагина у инсон уйғонган бўлади.
Ҳизб ут-Таҳрирнинг Ўзбекистондаги медиа офиси. Абдуллоҳ
16.08.2018й.
