Ўзбек ҳукумати электр ва газ тарифларини қимматлаштириш билан капиталистик иқтисодни татбиқ қилиш сари навбатдаги қадамни ташлади
Ўзбек ҳукумати электр ва газ тарифларини қимматлаштириш билан капиталистик иқтисодни татбиқ қилиш сари навбатдаги қадамни ташлади
بسم الله الرحمن الرحيم
Ўзбекистон ҳукумати энергетика соҳасида бозор муносабатларига ўтиш бўйича навбатдаги қадамни ташлади. Бу қадам, кутилганидек, электр ва газ нархларини ошириш бўлди. Вазирлар Маҳкамасининг 16 апрелдаги қарорига кўра, нархларнинг қандай ўзгаришини қисқача келтирамиз.
Электр энергияси:
Маиший истеъмолчилар учун тарифлар: 2024 йил 1 майдан (1 kWh учун, ойига): 200 kWh'гача – 450 сўм (ҳозирда 295 сўм). 2025 йил 1 апрелдан: 200 kWh'гача – 600 сўм;
Табиий газ:
2024 йил 1 майдан: Иситиш мавсумида – ноябр-феврал ойларида аҳоли хонадонлари учун табиий газ тарифлари (1 кубометр учун, ойига): 500 кубометргача – 650 сўм (ҳозирда 380 сўм). Март-октябр ойларида: 100 кубометргача – 650 сўм;
2025 йил 1 апрелдан: Иситиш мавсумида – ноябр-феврал ойларида: 500 кубометргача – 1000 сўм. Март-октябр ойларида: 100 кубометргача – 1000 сўм;
Суюлтирилган газ:
2024 йил 1 майдан: 1 кг учун 1600 сўм бўлади (ҳозирда 1120 сўм). 2025 йил 1 апрелдан: 1 кг учун 2000 сўм.
Демак, умумий ҳисобда – агар белгиланган чегарадан ташқари сарф қилинмаса – электр учун 2 баробар, газ учун деярли 3 баробар ва суюлтирилган газга қарийб 2 баробар кўпроқ пул тўланади. Ва агар белгиланган лимитдан ортиқча сарф қилинадиган бўлса, янада қимматроқ нархда тўлашга тўғри келади. Аввалдан таъкидлаб келаётганимиздек, ҳукуматнинг энергетикада бозор муносабатларига ўтиш борасидаги ислоҳотлари халқимизнинг оғирини асло енгил қилмайди, балки бу юкнинг янада оғирлашишига ҳисса қўшади холос. Ҳаётимизга бузуқ капиталистик иқтисод низоми татбиқ этилишининг аянчли оқибатларидан бири ҳам шу бўлади. Буни тушуниш учун тартиб билан баъзи мулоҳазаларни кўриб чиқамиз.
Таннарх
Маълумки, ҳукумат аҳолига электр ва газни уларнинг таннархидан пастроқ нархларда етказиб бераётганини бот-бот эслатиб келади. Жумладан, ушбу нарх оширилиши ҳақидаги қарорга изоҳ беришда ҳам 5 йилдан бери тарифлар ўзгаришларсиз қолганини қистириб ўтишди. Ҳа, ҳукумат 5 йил нарх оширилмаганини гўё миннат қилгандек гапирди. Майли, буни ҳозирча бир четга суриб турамиз. Ҳукуматнинг иддаосича, электр ва газ етказиб беришда юзага келаётган зарарни субсидиялаш учун бюджетдан триллионлаган маблағлар ажратиляпти ва бу маблағлар нархларни кўтариш ҳисобига бўшатилса, халқни ижтимоий қўллаб-қувватлаш учун кенгроқ имконият пайдо бўлади. Юзаки қараганда бу тўғри ва ўринли гапга ўхшайди, бироқ унга чуқурроқ ёндашилса асоссиз ва чалғитувчи фикр эканлиги ойдинлашади.
Иқтисодиёт ва молия вазирлиги департамент директори Хуршид Мустафоевнинг сўзларига кўра, айни пайтда электр энергиясининг таннархи қарийб 1000 сўмни, табиий газ таннархи эса 2000 сўмни ташкил этмоқда. Иқтисодчи блогер Отабек Бакиров бу борада шундай дейди: “Ўтаётган ҳафтада электрнинг таннархи қарийб 1 000 сўм, табиий газники эса қарийб 2 000 сўм экани эълон қилинди. Бу рақамлар бўйича шаффоф ва чуқур ҳисоблар мавжудми, таҳлиллар учун маълумотлар кимдан олинган, мустақиллик ва холислик таъминланганми, номаълум. Қайд этиш керакки, 7 ой аввалги Энергетика вазирлигининг баёнотида 1 куб метр газнинг таннархи 1 890 сўм, 1 кВт.соат электр энергияси таннархи 970 сўм экани айтилганди. Худди шу вазирлик бир ойи кам 2 йил аввал 1 куб метр газнинг таннархини 1 400 сўм, 1 кВт.соат электр энергияси таннархини 800 сўм деб эълон қилганди. Демак, бир ойи кам 2 йил ичида газ таннархи 42,9%га, электр энергияси таннархи 25,0%га шиширилган. Ваҳоланки Давлат раҳбари 2021–2022 йиллар учун вазифаларда ҳам, 2023 йил учун вазифаларда ҳам таннархни камайтириш юзасидан кўрсатма берган”. Агар эътибор берилса, иқтисодчи ҳозирги нархларни “шиширилган” демоқда. Албатта, у айтганидек бу таннарх қаёқдан олинаётгани ҳақида бирор расмий маълумотнинг ўзи йўқ. Германияда фаолият юритадиган ўзбекистонлик энергетика мутахассиси Равшан Хўжанов электр энергияси аҳолига арзон нархда етказиб берилаётганини кўрсатиш учун нарх занжирини очиқлаш кераклигини айтди. Иқтисодчи Отабек Бакировнинг айтишича, агар Иқтисодиёт вазирлигининг таннарх ҳақидаги гаплари рост бўлса, унда Ўзбекистон Қирғизистонга газни (2022 йил январ-сентябр ойлари – 1000 кубометр учун ўртача 150 доллар) ва Афғонистонга электрни (2022 йилда – 1 кВт/с учун 5 цент) ўз таннархидан арзонроқ сотаётган бўлиб чиқади. Бироқ ҳукумат шу вақтгача электр ва газ таннархини асослаб берадиган бирор маълумот бермай келяпти, балки фақат фалончага тушяпти дейишдан нарига ўтгани йўқ. Газета.uzнинг жорий йил 5 январда тарқатган хабарида, “Ўзбекнефтегаз” раҳбари Баҳодир Сидиқов газ 340 сўмдан сотилгани, агентлик ҳисоботида эса таннарх 345 сўмга тушгани кўрсатилганлиги айтилган эди. Бу эса Энергетика вазирлигининг таннарх 1890 сўмга тўғри келаётгани ҳақидаги баёнотига зид келяпти. Мана шундай телба-тескари гап-сўзлар ҳам таннархнинг сунъий равишда шишириб юборилаётгани ҳақидаги гумонларни янада кучайтиряпти.
Субсидия
Маълумотларга кўра, 2023 йилда электр ва газ учун 14 триллион сўмдан ортиқроқ субсидия берилган. Ҳукумат мана шу субсидия бюджет учун оғир юк бўлаётганини, бинобарин бюджет дефицитига ҳам салмоқли таъсир кўрсатаётганини айтиб келмоқда. Аввало шуни таъкидлаш керакки, ҳукумат давлат харажатлари ошиб бораётганини иддао қилар экан, нега нуқул халқ учун ажратилаётган маблағларга осилиб олиб, уни қисқартиришга интилмоқда, деган савол туғилади. Нима, давлатнинг бундан бошқа қисқартирса бўладиган асоссиз ва бемаъни харажатлари йўқми? Масалан, Отабек Бакиров бошқарув харажатлари ҳақида шундай ёзади: “…Бошқача айтганда, ўзбек чиновникларининг харажатлари аслида бир неча фоизга эмас, йилдан йилга каррасига ошиб борган. 2019 йилдаги 3,7 трлн.сўмдан 2023 йилда 17 трлн.сўмга, яъни 4,6 баробарга кўпайган”. Бу фақат давлат бошқаруви учун ажратилаётган маблағлар холос. Ҳукуматнинг худди чўлдаги қумга қуйилган сувдек йўқ бўлиб кетаётган бундан бошқа самарасиз ва ножоиз харажатларининг сон-саноғи йўқ.
Энди субсидия мавзусига қайтсак, биз юқорида ҳукумат иддао қилаётган таннарх очиқланмаётганини айтиб ўтдик. Масалан, электр энергияси ишлаб чиқариш, уни узатиш ва тарқатиш, солиқлар ва техник йўқотишларнинг ҳар бири қанчага тушаётгани очиқланмаяпти. Шундай экан, Қирғизистондаги электр таннархи ҳақидаги маълумотларни келтирамиз. Kabar.kgнинг 2021 йил 28 апрелдаги хабарида, электр энергияси соҳаси эксперти Батиркул Баетовнинг айтишича, ГЭСда ишлаб чиқарилаётган 1 кВт/с электр (ишлаб чиқариш) таннархи – 16 тийин, узатиш – 39 тийин, тақсимлаш – 52 тийин, солиқлар – 12 тийин, техник йўқотишлар – 15 тийинни ташкил қилади ва жами 1,77 сом бўлади (бироқ булар қўшиб чиқилса 1,34 сом чиқяпти!). 1,77 қирғиз соми ҳозирги расмий курс бўйича 253 ўзбек сўмига тенг. Демак, бу ўринда 1 кВт/с электр ишлаб чиқариш таннархи 16 тийинни (23 сўм) ташкил қиляпти ва қолган харажатлар давлат ёки хусусий компаниялар, солиқлар ва техник йўқотишлар ҳиссасига тўғри келяпти. Албатта, ГЭСдан олинадиган электр билан Ўзбекистонда энг кўп электр энергияси ишлаб чиқариладиган ИЭСлардан олинадиган электр харажатлари ўртасида фарқ бор. Яъни ИЭСдан олинадиган электр қимматроққа тушади, бироқ ҳукумат иддао қилаётган даражада эмас. Демак, қирғиз энергетикаси ўзбекникига ҳар томонлама яқинлигига таяниб, унга таққослаб кўрадиган бўлсак, Ўзбекистонда ҳам ишлаб чиқариш харажатидан ташқари электр узатиш ва тақсимлаш бўйича давлат компаниялари харажатлари, солиқлар ва техник йўқотишлар ҳам якуний таннархга “миндирилади”. Бунинг ортидан таннарх ниҳоят даражада шишириб юборилади. Чунки, жумладан, иқтисодчи Отабек Бакиров ҳам эътибор берганидек, “бу рақамлар бўйича шаффоф ва чуқур ҳисоблар, мустақиллик ва холислик йўқ”. Шулардан келиб чиқиб хулоса қилиш мумкинки, таннарх ҳақиқатда ҳозирги айтилаётган нархлардан анча арзон. Бу гаплар газ қазиб олишга ҳам тегишли. Таннархни шишириб кўрсатишдан мақсад эса, бюджет пулларини субсидия кўринишида ўмаришдан бошқа нарса эмас! Ваҳоланки, бу пуллар ҳам аслида одамлардан мажбуран йиғиб олинган солиқлар бўлиб, улар халқимизга тегишлидир. Бу борада шаръий нуқтаи назардан ёндашувни эса, қуйироқда баён қиламиз.
Техник йўқотишлар
Маълумотларга кўра, Ўзбекистонда ишлаб чиқарилган электр энергиясининг 15-20 фоизи электр узатиш тармоқларининг эскиргани оқибатида истеъмолчиларга етиб бормай йўқотилмоқда. Хусусан, 2023 йилда ишлаб чиқарилган 78 млрд kWh электр энергиясининг 12 млрд. kWh ҳажмдагиси ёки 15,3 фоизи истеъмолчиларга етиб бормаган. Халқаро стандартлар бўйича электр энергияси етказиб беришдаги техник йўқотишлар ўртача 7-8 фоизни ташкил этиши керак. Ҳозирда ортиқча йўқотилаётган 6 млрд kWh электр энергияси ойига ўртача 350 kWh ток ёқадиган 2,5 миллиондан ортиқ истеъмолчининг 7 ойлик истеъмолига тенг. Ҳукумат электр узатиш тармоқлари, трансформаторлар ва бошқа инфратузилмани модернизация қилишни энергетика тизимига бозор механизмларини жорий этишнинг асосий сабабларидан бири қилиб кўрсатмоқда. Буни қарангки, ҳукумат энерготизимнинг техник ва технологик жиҳатдан эскириб кетганига соҳага бозор механизмлари татбиқ этилмаганлигини важ қилмоқда ва бунга одамларни ишонтирмоқчи бўлмоқда. Бу навбатдаги бекорчи ва чалғитувчи гаплар эканлигини ҳар бир оқил инсон жуда яхши билади. Ахир, халқимиз шу пайтгача уйига газ ва электр тармоғини тортишдан бошлаб линияларда содир бўладиган қандайдир носозликларгача – уларни бартараф қилиш учун харажатларни асосан ўз чўнтагидан тўлаб келяпти-ку! Ҳукумат гўё буларнинг ҳаммасига ўз вақтида етарлича маблағ ажратиб қўйгандек гапирмоқда. Ҳа, тўғри, маблағ ажратилади, бироқ ҳукумат, шунингдек энергетика соҳасининг ҳам коррупция ва талон-тарожга ботиб кетганлиги сабабли бу маблағларнинг катта қисми ўзлаштириб юборилади. Фалон ишлар қилинди, деган ҳисоботларни оқлаш учун эса, ОАВда халқ кўзига нималардир қилинаётганлиги ҳақида сохта маълумотлар тарқатиб туришади. Хуллас, энергетика соҳаси бўйича батафсил ва рўй-рост маълумот жамоатчилик учун ҳамон ёпиқлигича қолмоқда. Яқинда “Юксалиш” ҳаракати раиси Бобур Бекмуродовнинг энергетикага ажратилаётган маблағларнинг очиқлигини таъминлашга чақиргани ҳам сўзимизни тасдиқлайди. Энергетика учун ажратилаётган маблағлар ҳақида айтадиган бўлсак, расмий маълумотларга кўра, 2019 йилнинг 1 октябр ҳолатига давлат ташқи қарзининг иқтисодиёт тармоқлари кесимида энергетика учун олинган қарз миқдори 3,6 млрд. долларга етган ва энг кўп маблағ йўналтирилган тармоқ бўлган. 2022 йилнинг худди шу даврига келиб бу миқдор 5,6 млрд. долларгача ўсиб, жами ташқи қарзларнинг 25 фоизини ташкил қилган. Демак, атиги уч йил ичида энергетика учун яна 2 млрд. доллар қарз олинган бўлиб, энг қимматга тушаётган тармоқ сифатида “биринчилик”ни бермай келяпти. Ўзбекистон энергетикаси ҳар қандай улкан маблағларни “еб-ютиб” юборяпти-ю, бироқ шундан кейин ҳам техник ва технологик жиҳати ҳеч ўнгланмаётгани одамни лол қолдиради. Ҳа, бу борада саволлар бисёр, аммо қониқарли жавоб йўқ ва бўлмаса ҳам керак.
Албатта, юқоридаги мулоҳазаларни узоқ давом эттириш мумкин. Бироқ хулоса қилиш учун шуларнинг ўзи ҳам кифоя қилади деб ўйлаймиз. Демак, ҳукумат бозор механизмларини энергетика соҳасига татбиқ қилиш орқали унинг самарадорлиги ва барқарорлигини таъминлаш ҳамда бундан бошқа қатор мақсадларга эришишни иддао қиляпти. Нархларни ошириш билан шу мақсадлар сари қадам ташламоқда. Жумладан, Энергетика вазири Жўрабек Мирзамаҳмудов бу ишларнинг натижаси қандай бўлиши ҳақида шундай деган эди: “Ўзбекистонда 2028 йилгача электр энергиясининг рақобатли улгуржи ва чакана бозорларини шакллантириш мақсад қилинган. Якуний босқичда электр энергиясини сотиб олиш бўйича давлат кафолатини бериш тўхтатилади. Режага кўра, тармоқ фойдага чиқиши, натижада соҳага давлат кафолатисиз ҳам хусусий маблағлар кириб кела бошлаши, рақобат пайдо бўлиб, таннарх тушиши керак”. Бироқ бу фикр нотўғри. Чунки энергетикани хусусийлаштиришга рухсат бериш қуйидаги салбий оқибатларга олиб боради:
– Даромади ўта паст бўлган аҳолининг аҳволи, асосий мақсади фойда кўриш бўлган хусусий ва катта эҳтимол билан монопол компаниялар “марҳамати”га боғлиқ бўлиб қолади;
– Ушбу компанияларни, биринчи навбатда, шахсий манфаат қизиқтиргани туфайли одамларнинг муаммолари иккинчи даражали ишга айланиб қолади;
– Давлат ўз масъулиятининг бир қисмини хусусий компанияларга юклаш билан халқ олдидаги жавобгарлигини енгиллаштириб олади;
– Компанияларнинг фойда кетидан қувиши натижасида нарх тушмайди, балки янада кўтарилади;
– Агар хорижий компаниялар бозорни катта қисмини эгаллаб оладиган бўлса, ҳукумат сиёсатига таъсир кўрсатувчи кучга айланиб қолади…
Наҳот, ҳукумат ушбу санаб ўтилган ва бошқа хавф-хатарларни кўра олмаётган бўлса?! Ёки энергетикани тўғри ва самарали ечимлар билан оёққа турғазиш ўрнига, ўзининг уқувсиз бошқарувини яшириш учун анави Ғарб давлатлари бузғунчи молиявий ташкилотларининг заҳриқотил тавсияларини кўр-кўрона татбиқ қиляптими? Масалан, 2023 йилнинг август ойида Fitch Ratings халқаро рейтинг агентлиги шундай хулоса берди: “Ўзбекистон бюджети кўрсаткичлари, жумладан, режалаштирилган электр энергияси тарифларини ислоҳ қилиш кейинга сурилгани сабабли ёмонлашди. Кенг миқёсли энергетика ислоҳоти қанчалик узоққа чўзилса, бюджет тақчиллиги шунчалик секин пасаяди”. Афтидан, ҳукумат бу каби огоҳлантиришлардан сўнг, 2023-2024 йилдаги куз-қиш мавсумини нисбатан яхшироқ ўтказиб олиб, кейин ушбу ислоҳотни амалга оширишни режа қилган кўринади. Чунки ўтган сафарги мавсум жуда оғир ўтди, яъни ҳукумат аҳолини энергия билан таъминлашда тамоман муваффақиятсизликка учради ва бундан кейин, табиийки, халқ нархлар оширилишига қаттиқ норози бўлган бўларди. Демак, ҳукумат сўнгги мавсумни ҳам амал-тақал қилиб ўтказиб олиб, энди нархларни оширса бўлади, деган хулосага келган.
Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, давлат бу – тижоратчи ҳам, ишлаб чиқарувчи ҳам эмас, балки у ўз фуқароси ҳақида қайғуриши керак бўлган ижроий вужуддир. Шунингдек, у нуқул халққа солиқ солишни ўйлайдиган солиқхўр давлат бўлмаслиги ҳам керак. Ҳозир мусулмон халқимиз устида татбиқ қилинаётган бузуқ тузумнинг энг катта муаммоси ҳам шунда. Бундай тузум одамларнинг муаммоларига тўғри ечим бериш ҳақида бош қотирмайди, балки ҳамма нарсага манфаат нуқтаи назаридан қарайди. Шунинг учун ўзбек ҳукумати гўё энергетикани ислоҳ қилиш билан ҳаммаси яхши бўлиши ҳақида халқимизга чалғитувчи ва ёлғон гапларни гапирмоқда.
Энди энергетика масаласида баъзи тўғри ечимларнинг баёнига ўтсак. Зотан, ушбу ечимлар таннарх, субсидия ва техник йўқотишлар каби ҳукумат иддао қилаётган муаммоларни тўлиқ бартараф қилади:
– Аҳолини электр ва газ билан таъминлашга иқтисодий нуқтаи назардан эмас, балки инсоннинг асосий эҳтиёжларини таъминлаш, деган эътиборда қараш;
– Ушбу эҳтиёжларни таъминлашга айнан давлат масъулдир;
– Шиширилган таннархни соҳа мутахассисларининг холис ва мустақил текширувлари асосида қайта кўриб чиқиш;
– Барча солиқларни бекор қилиш;
– Техник йўқотишларни минимум даражага тушириш учун керакли барча маблағларни ажратиш ва тўлиқ сарфланишини назорат қилиш;
– Керак бўлганда халқ учун зарурий бўлган молиявий қўллаб-қувватловни беришдан қочмаслик, чунки бунга давлат масъулдир…
Булар, табиийки, баъзи ечимлар бўлиб, улар амалга ошириш мумкин бўлган ишлар сирасидандир. Фақат бошқарув ва тузум мазкур ечимларни амалга оширишга қодир ва лаёқатли бўлиши лозим. Бироқ бу ечимларни татбиқ қилиш бошқа табиий бойликлар қатори, барча газ қазиб олинадиган конлар ва электр ишлаб чиқарувчи иншоотларни умумий мулкка айлантиришни тақозо қилади. Умумий мулк, деб белгиланган мулклар – Шореъ таоло уни жамоатники, деб тайинлаган, шахснинг ёлғиз ўзи эгалик қилишини тақиқлаган нарсалардир. Одамларнинг зарурати ҳисобланган ҳар бир нарса жамоат заруратидир. Пайғамбар ﷺ уларни сони эмас, сифати жиҳатидан баён қилганлар. Ибн Аббос ривоят қилишича, Пайғамбар ﷺ:
اَلْمُسْلِمُونَ شُرَكَاءُ فِى ثَلاَثٍ فِى الْمَاءِ وَالْكَلَإِ وَالنَّارِ
“Мусулмонлар уч нарсада: яъни сув, яйловда ва оловда шерикдирлар”, – деганлар. Уларга шахслар ёки бир шахснинг эгалик қилиши ёки шахс ва шахсларга ажратиб берилиши жоиз эмас. Шахслар ёки ширкатлар уларга эгалик-хўжайинлик қилиши жоиз бўлмаганидек, газ ва кўмир конларини қазиб олиш, электр ишлаб чиқариб сотиш ишларида имтиёз бериш ҳам жоиз эмасдир. Шунингдек, умумий мулкни – давлат бу мулкни бошқаришда мусулмонлар номидан иш кўрса-да – давлат мулкига айлантириш асло мумкин эмас.
Хулоса шуки, энергетика соҳасини одамларга чин маънода хизмат қиладиган, уларнинг эҳтиёжларини тўлиқ қондирадиган самарали ва юксак даражага кўтаришни, капиталистик демократия тузум ва унинг иқтисодий низомини татбиқ қилишга уринаётган ҳукуматдан кутиб бўлмайди. Балки бу иш Ислом ҳокимият эгаси бўлсагина амалга ошади.
Ҳизб ут-Таҳрир Ўзбекистон матбуот бўлими аъзоси Форуқ
26.04.2024й
Халифалик давлатини тилларингизга жойлаган Аллоҳга ҳамдлар бўлсин!
Ғарбнинг фисқ-фасод омили бўлмиш лойиҳаларини амалга оширишда Халқаро меҳнат ташкилотининг роли
Насроний ва кофирларни байрамлари билан табриклаш тўғрисидаги саволга жавоб
Республика президентлиги сайловлари ҳукми