Исломда ижтимоий алоқалар
Исломда ижтимоий алоқалар
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَٰنِ الرَّحِيمِ
يَا أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُم مِّن نَّفْسٍ وَاحِدَةٍ وَخَلَقَ مِنْهَا زَوْجَهَا وَبَثَّ مِنْهُمَا رِجَالًا كَثِيرًا وَنِسَاءً ۚ وَاتَّقُوا اللَّهَ الَّذِي تَسَاءَلُونَ بِهِ وَالْأَرْحَامَ ۚ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلَيْكُمْ رَقِيبًا * وَآتُوا الْيَتَامَىٰ أَمْوَالَهُمْ ۖ وَلَا تَتَبَدَّلُوا الْخَبِيثَ بِالطَّيِّبِ ۖ وَلَا تَأْكُلُوا أَمْوَالَهُمْ إِلَىٰ أَمْوَالِكُمْ ۚ إِنَّهُ كَانَ حُوبًا كَبِيرًا * وَإِنْ خِفْتُمْ أَلَّا تُقْسِطُوا فِي الْيَتَامَىٰ فَانكِحُوا مَا طَابَ لَكُم مِّنَ النِّسَاءِ مَثْنَىٰ وَثُلَاثَ وَرُبَاعَ ۖ فَإِنْ خِفْتُمْ أَلَّا تَعْدِلُوا فَوَاحِدَةً أَوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ ۚ ذَٰلِكَ أَدْنَىٰ أَلَّا تَعُولُوا * وَآتُوا النِّسَاءَ صَدُقَاتِهِنَّ نِحْلَةً ۚ فَإِن طِبْنَ لَكُمْ عَن شَيْءٍ مِّنْهُ نَفْسًا فَكُلُوهُ هَنِيئًا مَّرِيئًا * وَلَا تُؤْتُوا السُّفَهَاءَ أَمْوَالَكُمُ الَّتِي جَعَلَ اللَّهُ لَكُمْ قِيَامًا وَارْزُقُوهُمْ فِيهَا وَاكْسُوهُمْ وَقُولُوا لَهُمْ قَوْلًا مَّعْرُوفًا * وَابْتَلُوا الْيَتَامَىٰ حَتَّىٰ إِذَا بَلَغُوا النِّكَاحَ فَإِنْ آنَسْتُم مِّنْهُمْ رُشْدًا فَادْفَعُوا إِلَيْهِمْ أَمْوَالَهُمْ ۖ وَلَا تَأْكُلُوهَا إِسْرَافًا وَبِدَارًا أَن يَكْبَرُوا ۚ وَمَن كَانَ غَنِيًّا فَلْيَسْتَعْفِفْ ۖ وَمَن كَانَ فَقِيرًا فَلْيَأْكُلْ بِالْمَعْرُوفِ ۚ فَإِذَا دَفَعْتُمْ إِلَيْهِمْ أَمْوَالَهُمْ فَأَشْهِدُوا عَلَيْهِمْ ۚ وَكَفَىٰ بِاللَّهِ حَسِيبًا
“Эй инсонлар! Сизларни бир жондан (Одамдан) яратган ва ундан жуфтини (Ҳаввони) вужудга келтирган ҳамда у икковидан кўп эркак ва аёлларни тарқатган Парвардигорингиздан қўрқингиз! Яна ораларингиздаги савол-жавобларда ўртага номи солинадиган Аллоҳдан қўрқингиз ва қариндош-уруғларингиз (билан ажралиб кетишдан сақланингиз)! Албатта Аллоҳ устингизда кузатувчи бўлган зотдир. (Вояга етганларидан кейин қўл остингиздаги) етимларга молларини берингиз ва сиз учун нопок бўлган (етимларнинг молларини ўзингизнинг ҳаққингиз бўлган) пок нарсага алмаштириб олмангиз! Ва уларнинг молларини ўзингизнинг молингизга қўшиб емангиз! Зеро, бу катта гуноҳ бўлган ишдир. Агар етим қизларга адолат қила олмасликдан қўрқсангиз, сизлар учун никоҳи ҳалол бўлган аёлларга иккита, учта, тўрттадан уйланаверинглар. Энди агар (улар орасида) адолат қила олмасликдан қўрқсангиз, бир аёлга (уйланинг) ёки қўл остингиздаги чўри билан (кифояланинг). Мана шу жабру зулмга ўтиб кетмаслигингизга яқинроқ ишдир. Хотинларингизга маҳрларини ҳадя каби (яъни чин кўнгилдан, мамнунлик билан) берингиз! Агар ўзлари сизлар учун у маҳрдан бирон нарсани ихтиёрий равишда кечсалар, сизлар уни пок ва муборак билиб еяверинглар. (Қўл остингиздаги) Ақлсиз кимсаларга (яъни ёш, нодон етимларга) Аллоҳ сизлар учун турмуш воситаси қилиб қўйган молларингизни (яъни қўлларингиздаги уларнинг молларини) бериб қўймангиз, балки уларни ўша моллардан едириб-кийдиринг ва уларга яхши сўзлар билан муомала қилинг! Етимларни то балоғат ёшига етгунларича имтиҳон қилиб (текшириб) туринглар. Агар уларнинг эс-ҳушлари жойида эканини кўрсангиз, молларини ўзларига топширинглар. У молларни исроф қилиб ва (эгалари) катта бўлиб қолмасин, деб шошилиб еб қўйманглар. (Етимни оталиққа олган киши) агар бой бўлса, (етимнинг молидан) парҳез қилсин. Бордию камбағал бўлса, яхшилик билан (яъни қилган хизматига яраша) олиб есин. Мол-мулкларини ўзларига қайтарганингизда эса гувоҳ келтиринглар. Аллоҳнинг ўзи етарли ҳисоб-китоб қилгувчидир”. (Нисо. 1-6)
Инсонларни бир-бирлари билан танишиб, меҳру муҳаббат билан дўстона яшашлари учун оила қуриш, эр-хотинлик муносабатлари қилиш каби неъматларни берган Аллоҳ Таъолога чексиз ҳамдлар бўлсин!
Инсониятга энг мукаммал ва энг адолатли мабдани чиройли етказган, эр-хотин муносабатларини ушбу мабданинг ечимларига биноан тартибга солиб, умматларига ҳақиқий Исломий ижтимоий низомни ўргатган Пайғамбаримиз Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва салламга саловоту саломлар бўлсин!
Сиз азиз ўқувчининг эътиборига янги рукнни ҳавола қилмоқчимиз. Бу рукнда эркак ва аёлнинг жамланиши, бу жамланишдан келиб чиқувчи алоқалар ва бу алоқалардан пайдо бўлиши мумкин бўлган ҳолатларга Ислом мабдаси қандай ечим бериши, қисқа қилиб айтганда, ижтимоий алоқалар ва ушбу алоқаларни тартибга соладиган Исломий ижтимоий низом ҳақида батафсил сўз юритилади.
Бугунги кунимизда инсонлар “ижтимоий алоқалар”, “ижтимоий низом” каби сўзлардан ҳаётнинг барча соҳаларида одамлар ўртасидаги алоқалар ёки ҳаётнинг барча соҳаларида одамлар ўртасидаги низомларни тушунадилар. Ҳаётнинг барча соҳасидаги одамлар ўртасидаги алоқаларни “ижтимоий алоқалар” деб тушуниш ва бу алоқаларни тартибга солувчи низомларни “ижтимоий низомлар” деб тушуниш хатодир. Бунинг сабаби, ҳаётдаги алоқаларни тартибга солувчи низомлар жамият низомларидир. Жамият низомлари – ушбу жамиятдаги одамларнинг жамланишлари ёки тарқоқликларидан қатъий назар – шу жамиятда яшаётган одамлар ўртасидаги алоқаларни тартибга солади.
Одамлар ўртасидаги алоқаларнинг турларига қараб ҳаёт низомлари ҳам турлича бўлади. Масалан, одамлар ўртасидаги иқтисодий алоқаларни “иқтисод низоми” тартибга солади, таълим бериш соҳасидаги алоқаларни “таълим низоми” тартибга солади ва ҳоказо. Булар ва буларга ўхшаш бошқа низомларни “ижтимоий низомлар” дейиш тўғри эмас, чунки бу каби низомларда одамларнинг ижтимосига (жамланишларига) эмас, балки уларнинг ўрталаридаги алоқаларга ечим берилади, тартибга солинади.
Бундан ташқари, “ижтимоий” сўзи “низом” сўзининг сифатидир. Яъни “Бу низом қанақа низом?” деган саволга, “Бу низом ижтимо низоми” деб жавоб бўлганини билдиради. “Ижтимо” сўзи эса, жамланиш маъносини англатади. Демак “ижтимоий низом” сўзи “жамланишга тегишли низом”, “жамланиш низоми” маъносини англатади. Бундан эса, жамланишга оид низом тузилиши зарур бўлиб қолади. Эркакнинг эркак билан, аёлнинг аёл билан жамланишидан низомга муҳтож бўлинадиган муаммо ва алоқалар пайдо бўлмайди. Балки улар бир юртда ёки бир жамиятда яшаганликлари боис ўрталаридаги манфаатларни тартибга солиш масаласи низомга муҳтож бўлади. Буни ижтимоий алоқа ёки ижтимо низоми, дейиш тўғри бўлмайди. Эркакнинг аёл билан, аёлнинг эркак билан жамланишидан эса, муаммо ва алоқалар пайдо бўлади. Мана шу муаммо ва алоқаларни тартибга солиш учун низом зарур ва мана шу алоқани “ижтимоий алоқа”, мана шу низомни “ижтимоий низом” дейиш тўғри бўлади. Чунки бу низом ҳақиқатда ҳам эркак билан аёл ўртасидаги жамланишни ҳамда бу жамланишдан келиб чиқадиган алоқаларни тартибга солади.
Шунинг учун “ижтимоий низом” аёлнинг эркак билан, эркакнинг аёл билан жамланиши тартибини баён қилиб берувчи низомга чеклангандир. Демак ижтимоий алоқалар деганда, эркак ва аёлнинг ўртасидаги алоқалар, ижтимоий низом деганда, шу алоқаларни тартибга солувчи низом тушунилиши лозим.
Бу низом эркак ва аёлнинг жамиятдаги манфаатларида пайдо бўладиган эмас, балки уларнинг жамланишларида пайдо бўладиган алоқани тартибга солади ва бу алоқа натижасида пайдо бўладиган барча ҳолатларни баён қилиб беради. Масалан, аёл билан эркак, эркак билан аёл ўртасидаги савдо-сотиқ иши уларнинг манфаатларига тааллуқли алоқа бўлиб, жамият низомларидан бири ҳисобланади ва ижтимоий низом доирасига кирмайди, балки у иқтисодий низом доирасидаги ишдир. Буни ижтимоий алоқа дейиш ва бу ҳолатни тартибга соладиган низомни ижтимоий низом дейиш тўғри бўлмайди. Лекин эркак бегона аёл билан ҳилватда (ҳоли) қолишини ман этилиши ёки аёл ўзини талоқ қилиш ҳуқуқига қачон эга бўлиши ёки гўдакни боқишга аёл қачон ҳақли бўлиши каби масалаларни ижтимоий низом доирасидаги ишлар дейиш ўринли бўлади.
Шунга кўра, ижтимоий низомнинг таърифи қуйидагича бўлади: Ижтимоий низом эркак билан аёлнинг, аёл билан эркакнинг жамланишини ҳамда бу жамланишдан пайдо бўладиган алоқани ва бу алоқадан келиб чиқадиган барча ҳолатларни тартибга соладиган низомдир.
Демак, ушбу янги рукнимизда Исломий ҳаётда эркаклар аёллардан ажратилишининг вожиблиги, эркак бегона аёлга қараши ҳукми, муслима аёл юзини ёпиши вожиб эмаслиги ҳукми, Исломий жамиятда ва уй ичи ҳаётида аёлнинг ўрни ва қиладиган ишлари ҳукмлари, никоҳ, талоқ, идда, маҳрам аёллар, кўпхотинлилик, қариндош-уруғчилик ҳукмлари каби мавзуларни батафсил ёритишга ҳаракат қилинади.
قَالَ رَبِّ اشْرَحْ لِي صَدْرِي * وَيَسِّرْ لِي أَمْرِي * وَاحْلُلْ عُقْدَةً مِنْ لِسَانِي * يَفْقَهُوا قَوْلِي
“Эй Роббим, менинг қалбимни кенг қил. Менинг ишимни осон қил. Тилимдаги тугунни ечгин. Сўзимни англасинлар”. (Тоҳа. 25-28)
Ҳизб ут-Таҳрирнинг Ўзбекистондаги медиа офиси. Муслим
25.02.2017й.
