Халифалик Давлатида моллар
Халифалик Давлатида моллар
ЖАМОАТ МУЛКИ ВА УНИНГ ТУРЛАРИ
(3)
بِسْمِ اللهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِيم
Жамоат мулкининг учинчи тури
Бу тур улкан захиралик конлардир. Бироқ миқдори оз конлар шахсий мулк бўлиши мумкин. Худди Расулуллоҳ ﷺ Билол ибн Ҳорис ал-Музанийга Ҳижознинг Фаръ деган жойидаги кичик конларни мулк қилиб берганлари каби. Билол Расулуллоҳ ﷺдан бу конни беришларини сўраганда Расулуллоҳ ﷺ унга бу конни ажратиб мулк қилиб бердилар. Шунга кўра, тижорий бўлмаган оз миқдорда мавжуд тилла ва кумуш конлари шахсий мулк бўлади ва буларга шахслар эгалик қилиши жоиздир. Шунингдек, давлат тарафидан шахсларга ажратиб берилиши ҳам жоиздир. Шахслар бу конлардан чиқариб олган нарсаларнинг миқдори қанча бўлишидан қатъий назар уларнинг бешдан бирини байтулмолга беришлари лозим.
Аммо миқдори битмас-туганмас конлар барча мусулмонлар учун жамоат мулки бўлади. Бу конларга шахслар ёки бир шахснинг эгалик қилиши ёки шахс ва шахсларга ажратиб берилиши жоиз эмас. Шунингдек, шахсларга ёки ширкатларга бу конларни қазиб олиш ишларида имтиёз бериш ҳам жоиз эмасдир. Улар муштарак мулк бўлиб қолиши, давлат бу конларни қазиб олмоғи, саралаб эритмоғи ва мусулмонлардан ноиб бўлган ҳолатда сотмоғи ва пулини мусулмонларнинг байтулмолига қўймоғи лозим бўлади. Бу конлар туз, сурма каби машаққатсиз олинадиган очиқ ҳолатда бўладими ёки тилла, кумуш, темир, мис, қўрғошин, қалай, кремний, уран, фосфат ва бошқа конларга ўхшаш фақатгина машаққат билан чиқариб олинадиган ер ости конлари бўладими, булар орасида фарқ йўқдир.
Миқдори чексиз конларнинг жамоат мулки эканлигининг далили Абяз ибн Ҳаммол ал-Мозинийдан ривоят қилинган ҳадис: «Абяз ибн Ҳаммол Расулуллоҳ ﷺдан Маъраб деган жойдаги туз конини беришларини сўради ва Расулуллоҳ ﷺ у кишига бу туз конини ажратиб бердилар. У кетгач, ё Расулуллоҳ, унга ажратиб берган нарсангизни биласизми? Унга катта туз конини ажратиб бердингиз, дейилганда Расулуллоҳ ﷺ конни ал-Мозинийдан қайтариб олдилар». Расулуллоҳ ﷺнинг Абяз ибн Хаммолдан унга ажратиб берилган кон битмас-туганмас, кўп эканлигини билганларидан кейин қайтариб олишлари, миқдори чексиз конларнинг шахсий бўлиши жоиз эмаслигига далилдир. Чунки бу конлар мусулмонларнинг ҳаммаси учун мулкдир. Гап фақат туз ҳақида эмас, балки тури қандай бўлишидан қатъий назар, ҳар қандай конга тааллуқлидир. Лекин жамоат мулки бўлишининг шарти битмас кон бўлишидир.
Улкан конлар барча фуқаролар учун жамоат мулки бўлганлиги сабабли, давлатга бу мулкларнинг шахсларга бериши ва ширкатлар бу конларни ўз ҳисобларидан чиқариб олишларига рухсат этиши жоиз эмас. Балки бу конларни мусулмонларнинг ишларини бошқарувчиси сифатида мусулмонлар номидан давлатнинг ўзи чиқариб олиши вожиб бўлади. Улардан чиқариб олинган барча нарсалар мусулмонлар учун жамоат мулки бўлади.
Конларни қазиш учун асбоб-ускуналар, заводлар зарур. Давлат бу ишларни ўз тасарруфидаги ёки жамоат мулкига тегишли бўлган асбоб ва заводлар ёки ёлланган шахслар ёки шахслар эга бўлган асбоблар ёрдамида бажаради.
Агар давлат бу конларни ўзи эга бўлган асбоб ва заводлар ёрдамида чиқариб олса, бу завод ва асбоблар давлат мулкилигича қолиши ёки жамоат мулкига айлантирилиши ҳам жоиздир. Бу асбоб ва заводлар конлар ҳукмида бўлиши учун жамоат мулки бўлиб қолиши афзалдир. Бу ҳукм, яъни асбоб ва заводлар жамоат мулки бўлиши Анас р.а.дан ривоят қилган ҳадисга кўра: «Расулуллоҳ ﷺ ароқдан ўн тоифани лаънатладилар: шулардан ароқ сиқтирувчиси ва сиқувчиси. Ибн Умардан ривоят Қилган ҳадис: «Ароқ ўнта кўринишига кўра лаънатланади: ароқ ароқ бўлганлиги учун, ичувчиси, суғорувчиси, сотувчиси, сотиб олувчиси, сиқтирувчиси, сиқувчиси… лаънатланади», дейилган. Ҳадисдан олинган ароқнинг ҳаромлигига мувофиқ ароқ ишлаб чиқариш ва ароқ заводларига эгалик қилишнинг ҳаромлиги далили келиб чиқди. Бу ароқ ҳақидаги ҳадислар узумни ароқ қилиш мақсадида сиқишни ва ароқ ишлаб чиқаришни ҳаром қилди, лекин ароқдан бошқа нарса учун узумни сиқиш мубоҳдир. Узумни айнан ароқ олиш учун сиқиш ҳаромдир. Шу сабабли ароқ ишлаб чиқариш ҳаром қилинади ва ароқ ишлаб чиқаришга мувофиқ ароқ ишлаб чиқарадиган заводларга эгалик қилиш ҳам ҳаром қилинди. Давлат битмас конларни чиқариб олиш учун эга бўлган асбоб ва заводларнинг жамоат мулки бўлиши конларнинг жамоат мулки бўлганлиги сабаблидир. Шунга кўра, бу асбоб ва заводларнинг пуллари жамоат мулки киримларидан ҳисобланади.
Аммо давлат бу конларни ёлланган шахсларга ҳақ тўлаш билан ёки шахслар эгалик қилаётган асбоблар ёрдамида қазиб олишига келсак, бу асбоб ва заводларни шахсий мулк эканлиги эътибори билан шахсий мулк бўлиб қолади. Дарҳақиқат, Расулуллоҳ ﷺ шахслар учун заводлар ва асбобларга шахсий мулк сифатида эгалик қилишларини тасдиқлаганлар ва саҳобалар ҳузурида ўз минбар ва узукларини ясаттирдилар.
Лекин бу асбоб ва заводларни шахсларга мулк бўлиши инсонларга асбоблар билан катта конларни ўзлари учун қазиб олишда ишлатишни мубоҳ қилмайди. Чунки конлар барча мусулмонлар учун мулкдир. Мусулмонлардан бирор киши бу конларга ёлғиз ўзи эгалик қилиши жоиз бўлмайди. Бундай асбобларни давлат конларни қазишда ишлатиши учун ижарага, маълум ҳақ эвазига олиши жоиз. Давлат бу конлардан чиқариб олган барча нарсалар, барча мусулмонлар учун жамоат мулки бўлади. Чиқариб олинган нарсалардан тушган даромад жамоат мулки девонидаги байтулмолга қўйилади. Булар гарчи барча мусулмонлар мулки бўлса ҳам байтулмол киримлар учун сақланадиган ўриндир.
Шулар сабабли битмас конлар ва нефтни чиқариб олиш асбоблари ва заводлар шахслар ёки ширкатлар мулки бўлганидек давлатники ва жамоат мулки бўлиши жоиздир.
Ҳизб ут-Таҳрирнинг Ўзбекистондаги матбуот бўлими
21.05.2022й
